woensdag 19 augustus 2015

(27) Fan twee waltsys...

Un mengelmoeske mar geen soadsy

Franekers ete graag fan twee waltsys. En dat doën ze met hun taaltsy nyt te min.
Eigenluk / eins / einluks is dat ok geen wonder.
Kyk nou mar es naar de foaruge sin: eigenluk komt suver rechtstreeks út ut Hòllâns, eins  is puur Frys, einluks is un mooi mengelmoeske fan allebei en alledry is Franekers.

Der binne fan dy woarden wêran je goëd sien kinne dat ut Franekers (en eins alle Stadsfys) un nuver allegaarke fan Hòllâns en Frys is.
En ut leukste derfan is dat ut Franekers dêrdeur un rykdom an woarden het dy in Fryslân syn wearga nyt kin. Sumar dry woarden met ongefear deselfde klank en deselfde betekenis, kom der mar us om in ut Frys of ut Hollâns.

Je hewwe Franekers dy dicht bij ut Frys blive: dy hewwe ut over un gat in 'e hân. Andere Franekers hewwe un gat in hun hand. De earsten hewwe ut over hun hânen (dink der om: un lange â met deselfde klank as in hân), maar de tweede groep maakt der geen handen fan su 't je denke suden, mar hannen: un fermenging fan hânen en handen. Selfs de groep fan de Frise kant brúkt met groat gemak hânen en hannen deur mekaar. Je kinne selfs sêge dat hannen op 't heden mear brúkt wurdt as hânen.
En su gaat ut ok met lân / land / lânen / lannen, grôn / grond / grônen / gronnen.

Der binne nògal wat Franeker woarden dy suwel naar ut Frys as ut Hòllâns nige / nijge. En soms is der dan ok nòg un "eigen" Franeker tussenfòrm.

At je goëd in Franeker omlústere suden je foarsichtug faststelle kinne dat de Hòllânse kant mear en mear terrein wint.
Der was un tiid dat hand, hannen, land, lannen nyt konnen. Mar nou het nyt een der mear moeite met. Op een paar puristen na. Want der binne Franekers dy poër op disse ontwikkelingen teugen binne en fine dat de Hòllânse woarden su feul mogeluk meden wurde mutte en dat in elk gefal de Frise kant foarrang hewwe mut. Ik bin der ok wel foar, mar ut is nyt fol te houen. Maar at der un tussenfòrm is, dan is dat foar myn gefoël ut echte Franekers.

Dat is ut lòt fan un levende taal. Krekt su as ut Nederlâns infiltreard wurdt met Engelse woarden, binne ut sommuge Hòllânse woarden dy sterker wurde in ut Franekers. Mar der is wel un groat ferskil: Hòllânse woarden fòrme met de Frise woarden tegare de bakermat fan ut Franekers, mar de Engelse woarden wurde fan buten ôf ônze lânstaal / landstaal inperst.

Tòch loërt hier ut gefaar fan ut Pòttingaplat. Dat is ut Franekers su as dat deur Pé Pottinga sproken wurdde tidens de gesprekken fan wat ik noëm: De Gelearden fan De Bogt; un ploegje mannen dy mekaar regelmatug troffen in De Bogt fen Guné en dêr herinneringen ophaalden en de weareldproblemen fan Franeker deurnommen. Pottinga brúkte sufeul Nederlânse woarden dat ut nòg moeiluk út te maken was wannear hij nou Franekers òf Nederlâns praatte. Der bestaan opnamen fan. Sien en lúster: Blog (3) De Gelearden fan De Bogt.

Ut mut fanself wel Franekers blive. Maar dan ok sonder krampachtug te doën over natuurluke ontwikkelingen dy in alle talen, dus ok in ut Franekers, foarkomme.
Friezen doën dêr teugenwoardug ok nyt mear su spastys over. Dy sette ok rustug kompjûter en computer naast mekaar.

Hier un paar, mar lang nyt alle, foarbeelden. Su mar wat deur mekaar hene.
Alle disse woarden wurde as geef / gaaf Franekers beskoud.
Hier un paar, mar lang nyt alle, foarbeelden. Su mar wat deur mekaar hene.
Al disse woarden wurde as geef / gaaf Franekers beskoud.

Frys ferwant 
Tussenfòrm
Hòllâns ferwant
eins
einluks
eigenluk
geef
---
gaaf
teugenstâner 
teugenstanner
teugenstander
omstânughyd
omstannughyd
omstandughyd
hânel      
hannel    
handel
mîns
meens    
mêns
grîns
greens    
grêns
prîns
preens    
prins
wînst      
weenst
winst
stien
---
steen
skoarstien     
skurstien, skursteen     
skoarsteen
skeare    
skear
skaar
dinke    
--- 
denke 
love    
--- 
gelove
earde  
---   
aarde
goëd
---
goed
wearde
--- 
waarde
ein
--- 
eind, end
brief, briif   
--- 
bryf 
brûge  
--- 
brug
bedriging   
--- 
bedreiging, 
stiging
--- 
stijging
feugel
---   
fogel
helt(e)
---   
helft
herst  
---   
herfst
koegel
--- 
kogel
lijen    
--- 
lijden
lotten
---
loaten
skotten
---
skoaten
mòrn  
--- 
mòrgen
nút      
--- 
neut      
profyt  
--- 
profijt
rêst    
--- 
rest
sikehús     
--- 
sikenhús
sike-auto   
--- 
sikenauto
streek
---
streep
strúp  
--- 
stróp
wearde
--- 
waarde
grônen
---
gronnen
geunst
---
gûnst
hânen  
---
hannen
groeven
---
graven
konjak
---
cognac
line
---
lijn
kompjuter
---
computer
garaazje
---
garage
brûge (FRY: brêge)
---
brug(ge)
gerûst (FRY: gerêst)
---
gerust











maandag 23 maart 2015

(26) Weetstou wat foar wear ut hier morgen weze sil?

Der breekt wat foar de -r

De "r" het un freemde infloëd op lange klanken dy der foar stane.
Dat is in ut Nederlâns, in ut Frys en ok in ut Franekers.
Spreek mar us op syn Hòllâns út:
"weet" en "weer", "Piet" en "pier", "boog" en "boor".
Hoarst ut ferkil.
En us op syn Franekers.
Utselfde ferskil.

Dat komt deur de -r.
Bij "weer", "pier" en "boor" hore je nog un extra a-tsje of u-tsje : "wee-ar", "pie-er", "boo-ar".
In 'e taalkunde wurdt dat un "sjwa" noëmd.

-ear
Bij "weer" hore je dus nòg un extra a-tsje: "wee-ar"
Hòllanners maakt dat niks út. Dy skrive ut gewoan as "weer".
Frizen en Leewarders skrive dat as "wear".
Un goeie reden om dat in ut Franekers ok te doën. Su is tenmînsten ut klankferskil tussen "weet" en "wear" ok te lezen.
Ok at der wat achter dy "r" komt:
"earst", "ferkearde", "kearpunt", "eare wy 't eare toekomt".

Bij de "ee" krije je in ut Nederlâns dy klankbreuk allenug foar de "r".
In ut Franekers ok in woorden dy rechtstreeks út ut Frys overnommen binne: "eamele", "Teake", "kreas".

-ier
Eigenluk is ut bij "hier", "fier", "fertier" ok su.
Dy "ie" is un spesjaal gefal.
Sien Blòg:
(2) ii, i, y, ie: over de lange, korte en brokene...
Wy hewwe op syn mînst 3 andere, extra "ie"-klanken dan de Hollanners.
De "y" skrive we at we un suvere klank hore:
"fyts", "Pyt", "klyk", "ryp".
De "y" breekt tot "ie" in ferskillende woorden:
"lied", "gepiel", "kies", "tirelier", dus ok foar de "r".
Maar nyt foar de "k" en de "p": "slyk", "kyk", "dyp", "slyp".

(Un broken "ie" kin selfs bepalend weze foor de betekenis:
"ik skyt", "ik skiet".)

-oar 
Ut selfde ferhaal geldt foar de oo.
Dy wurdt foar mear medeklinkers broken en klinkt dan as "oo-a".
Dy "oo" wurdt dan in ut Frys en Franekers as "oa" skreven:
"soad", "boan", "koal", "doas", "boat" en ok "koar", "foar", "smoar"
Ok at der nòg wat achteran komt:
"soademiter", "boanen", "koaleskep", ens.
Mar nyt foar de f, g, k, m en p. Dêr hoare je allenug "oo".
"doof", "boog", "stook", "boom", "koop".

-oër
De oe ondergaat utselfde lot foar de -r.
boër, ferfoër, koekeloër.
De oe breekt ok foar de:
-d: bloëd, un broëdsje
-f: un groëf
-l: boël, stoël, onderkoëld
-n: citroën, katoën, groën
-t: roët, groëten, foët

In alle gefallen wurde de "ee", de "y", "oo" en de "oe" foar de -r broken tot "ea", "ie", "oa" en "oë".

-aar en -uur
Dan houe we nòg over: de aa en de uu.
"maat" en "maar" hewwe su 'n klein klankferskil dat de Frizen en Leewarders de "ae" mar nyt meer skrive.

De korte "ú" út "tún" wurdt lang foar un -r: "tuur".
Frizen bruke hier nòg wel de "ue": "onhuer", "kuer", "(alder-)gedueren"
Leewarders houe ut bij de "uu": "onhuur", "kuur", "(alder-)geduren"
Hier mutte de Franekers kieze.
Wij houe ut foarlopug op de "uu".

Samenfatten:

Foar de -r skrive we "ea", "ie", "oa", mar NYT "ae" en "ue". 

maandag 16 maart 2015

(25) Nog wat korte Taalregels: oud, oue; herfst, herst; ge- wel of nyt?

oud - oue

Un eenlettergrepug bijfoegluk naamwoard
- dat foar un selfstannug naamwoard staat, 
- dat eindugt op "-oud" 
- wêr un -e achter komt, ferliest de "d".

oud: un oue frou, koud: koue hannen

Behalve bij ut stoffeluk bijf. nw. goud: un gouden ring.

In un samenstelling gelde deselfde regels:
stokoue mînsen, iiskoue hannen.



herfst - herst; helft - helt


Bij twee woarden fan gelike betekenis en met un klein klankferskil kinne je de fòlgende test doën:
We frage ôns self ôf:
Is ut ferwant an ut Frys? herst en helt(e)
Ja = OK
Is ut ferwant an ut Nederlâns? herfst en helft
Ja = OK 

2x OK? Dan binne de woarden lykweardug

ge-

1. Werkwoarden ferlieze in ut Franekers in ut algemeen ut foarfoegsel ge-
2 Útsonderingen: gebeure, geboren (wurde), gebiede, gedenke, gedije, gedrage, gelaste, geneze, genite, gerieve, getúge, gewurde.
3 Selfstannuge naamwoarden dy ôfleid binne fan werkwoarden, houe de ge-: gebrúk, geseur, gesanuk, gesanger, gesukkel, enz.


(24) Willems Sijpel - ij - y, ii of i?

Willems sijpel

Ut falt nyt altyd met om te weten of je un ij òf un y/i skrive mutte.

De "technyk" dy 't ik toepast hew om tot Tammo's sipel te kommen hew ik ok toepast foar dit probleem.
De "technyk": 50 woarden in ut NL met ij => fertaald naar ut Frys en ut Franekers.
En ut werkt! Krekt as bij de "ui".

Konklusys:
(Woardfolgorde: NL => Fry => Fra)

1. ij-woarden dy in ut Frys un "i" krije, krije in ut Franekers ok un "i".
bezwijken, beswike, beswike
ijver, iver, iver
knijpen, knipe, knipe
Mar ok:
beklijven, beklibje, beklive

2. ij-woarden dy in ut Frys "ii" of "iuw" krije, krije in ut Franekers "ii" of "i".
lijf, liif, liif
strijd, striid, striid
wijd, wiid, wiid
bedrijf, bedriuw, bedriif
blijven, bliuwe, blive
drijven, driuwe, drive
In un open lettergreep wurdt de "ii" un "i"
striid-stride, wiid-wide, gliid-glide
skriif-skrive, bedriif-bedriven, bliif-blive

3. ij-woarden dy in ut Frys un "y" krije, krije in ut Franekers "y of i".
lijk, lyk, lyk
lijken, lykje, like
mijn, myn, myn
Behalve at dy "y" in ut Frys as "ij" útsproken wurdt.
mij, my, mij
zij, sy, sij
bij, by, bij
bijstand, bystân, bijstân

4. ij-woarden dy in ut Frys un "ij" houe, houe ok un "ij" in ut Franekers
drukkerij, drukkerij, drukkerij
krijgen, krije, krije
vijand, fijan, fijân

5. ij-woorden dy in ut Frys geen ferwante fertaling kinne, houe un "ij" in ut Franekers
dij, dij, bil

6. Ut achterfoegsel "-lijk" wurdt in ut Franekers "-luk"

7. ei-woarden blive in ut Franekers met ei skreven en útsproken, behalve in ut achterfoegsel "-hyd"
reize, breie, wei, gelegenhyd, aardughyd, slordughyd.

N.B.
A. "rij" wurdt in ut Frys suwel fertaald met "rige" as "rij".
In ut Franekers wurde ok beide woarden brúkt.
B. "lijst" wurdt in ut Frys fertaald met "list".
Bij myn weten kin dat in ut Frankers suwel "lijst" of "list" weze.
C. "ijdel" wurdt in ut Frys fertaald met "idel".
Bij myn weten bliift dat in ut Frankers "ijdel".
D. "nijd" roept ok twifel op.
Frys: "niid". Franekers: "haat en niid" of "haat en nijd"? Binne je dan "nidug" of "nijdug"?


At we der an toe binne komme over A-E fast nog wel draadsys op disse site....

(23) Tammo's Sipel: wannear wurdt un Nederlânse ui un ú in ut Franekers en wannear nyt?

Tammo Feenstra lei de basis foar disse útwerking.
Ik hew 50 Nederlânse woarden met un ui onder mekaar setten, met dêrachter de Frise fertaling en dêrachter de Franeker fertaling en kwam ongefear tot ut selfde resultaat as dat fan Tammo.
Dat hew ik samenfat in de folgende spellingsregel:
1. ui wurdt ú of uu in alle woarden dy 't in ut Frys op dat plak un ú of û of o
druif, drúf, drúf/druuf
duik, dûk, dúk
duim, tom(me), dúm
2. woarden dy in ut Frys un ui hewwe, houe in ut Franekers ok un ui.
brui, brui, brui
fluit, fluit, fluit
guit, guit, guit
kuieren, kuiere, kuiere
3. woarden dy in ut Nederlâns einduge op ui einduge in ut Franekers op un ui
lui, lju, lui
pui, pij, pui
rui, ferfearjen, rui
4. overuge woarden (woarden dy in ut Frys geen ú, û, o, of ui hewwe, sien ok rui en lui) en wêr 't in ut Frys geen ferwante fertaling foar is, houe in ut Franekers de ui.
bruid, breid, bruid
muil, bek, muil
vuil, smargens, fuil
wuiven, swaaie, wuive
beschuit, (twi)bak, beskuit

5. Butenbeentsje
kluit, klute, klút / klute / kluit (un klút furtsmite, un klute fan un frommus, de kluit bedondere)

donderdag 29 januari 2015

(22) Nostalgy en andere foltooide tiden.

Nostalgy: ut ferlangen naar oude tiden.

Een fan de falkulen bij ut bestuderen fan ut Franekers is dat je hangen blive in nostalgy.
Su hew ik ut atyd had over ut "Spoardykje". En nou blykt dat 90% fan de Franekers dat hun earste tútsje op de "Dreeslaan" útwisseld het. Dus foar mij is ut fanôf nou ok "Dreeslaan".  


Maar der binne ok andere foltooide tiden: de grammaticale.

Spellingsregels foar foltooide deelwoarden.

Sterke werkwoarden

1. Fan de meeste sterke werkwoarden eindugt ut foltooide deelwoard op -(e)n (Ik hew leden, lopen, reden, deen)
Útsonderingen:
a. lêge, leid; sêge, seid; en alle woarden wêrfan de ferleden tiid enkelfoud op -cht eindugt: kope, kocht, kocht; soeke, socht, socht) 

Swakke werkwoarden

2. Fan de meeste swakke werkwoarden eindugt ut folt. dw. op -d of t. (fytst, harkt, kookt)
Útsondering
a. Fan de meeste swakke werkwoarden en wêrfan de stam op -d of -t eindugt, eindugt ut foltooid deelwoard op -en. (doaden, antwoarden, korten, raden, befatten, ontmoëten)