maandag 23 maart 2015

(26) Weetstou wat foar wear ut hier morgen weze sil?

Der breekt wat foar de -r

De "r" het un freemde infloëd op lange klanken dy der foar stane.
Dat is in ut Nederlâns, in ut Frys en ok in ut Franekers.
Spreek mar us op syn Hòllâns út:
"weet" en "weer", "Piet" en "pier", "boog" en "boor".
Hoarst ut ferkil.
En us op syn Franekers.
Utselfde ferskil.

Dat komt deur de -r.
Bij "weer", "pier" en "boor" hore je nog un extra a-tsje of u-tsje : "wee-ar", "pie-er", "boo-ar".
In 'e taalkunde wurdt dat un "sjwa" noëmd.

-ear
Bij "weer" hore je dus nòg un extra a-tsje: "wee-ar"
Hòllanners maakt dat niks út. Dy skrive ut gewoan as "weer".
Frizen en Leewarders skrive dat as "wear".
Un goeie reden om dat in ut Franekers ok te doën. Su is tenmînsten ut klankferskil tussen "weet" en "wear" ok te lezen.
Ok at der wat achter dy "r" komt:
"earst", "ferkearde", "kearpunt", "eare wy 't eare toekomt".

Bij de "ee" krije je in ut Nederlâns dy klankbreuk allenug foar de "r".
In ut Franekers ok in woorden dy rechtstreeks út ut Frys overnommen binne: "eamele", "Teake", "kreas".

-ier
Eigenluk is ut bij "hier", "fier", "fertier" ok su.
Dy "ie" is un spesjaal gefal.
Sien Blòg:
(2) ii, i, y, ie: over de lange, korte en brokene...
Wy hewwe op syn mînst 3 andere, extra "ie"-klanken dan de Hollanners.
De "y" skrive we at we un suvere klank hore:
"fyts", "Pyt", "klyk", "ryp".
De "y" breekt tot "ie" in ferskillende woorden:
"lied", "gepiel", "kies", "tirelier", dus ok foar de "r".
Maar nyt foar de "k" en de "p": "slyk", "kyk", "dyp", "slyp".

(Un broken "ie" kin selfs bepalend weze foor de betekenis:
"ik skyt", "ik skiet".)

-oar 
Ut selfde ferhaal geldt foar de oo.
Dy wurdt foar mear medeklinkers broken en klinkt dan as "oo-a".
Dy "oo" wurdt dan in ut Frys en Franekers as "oa" skreven:
"soad", "boan", "koal", "doas", "boat" en ok "koar", "foar", "smoar"
Ok at der nòg wat achteran komt:
"soademiter", "boanen", "koaleskep", ens.
Mar nyt foar de f, g, k, m en p. Dêr hoare je allenug "oo".
"doof", "boog", "stook", "boom", "koop".

-oër
De oe ondergaat utselfde lot foar de -r.
boër, ferfoër, koekeloër.
De oe breekt ok foar de:
-d: bloëd, un broëdsje
-f: un groëf
-l: boël, stoël, onderkoëld
-n: citroën, katoën, groën
-t: roët, groëten, foët

In alle gefallen wurde de "ee", de "y", "oo" en de "oe" foar de -r broken tot "ea", "ie", "oa" en "oë".

-aar en -uur
Dan houe we nòg over: de aa en de uu.
"maat" en "maar" hewwe su 'n klein klankferskil dat de Frizen en Leewarders de "ae" mar nyt meer skrive.

De korte "ú" út "tún" wurdt lang foar un -r: "tuur".
Frizen bruke hier nòg wel de "ue": "onhuer", "kuer", "(alder-)gedueren"
Leewarders houe ut bij de "uu": "onhuur", "kuur", "(alder-)geduren"
Hier mutte de Franekers kieze.
Wij houe ut foarlopug op de "uu".

Samenfatten:

Foar de -r skrive we "ea", "ie", "oa", mar NYT "ae" en "ue". 

maandag 16 maart 2015

(25) Nog wat korte Taalregels: oud, oue; herfst, herst; ge- wel of nyt?

oud - oue

Un eenlettergrepug bijfoegluk naamwoard
- dat foar un selfstannug naamwoard staat, 
- dat eindugt op "-oud" 
- wêr un -e achter komt, ferliest de "d".

oud: un oue frou, koud: koue hannen

Behalve bij ut stoffeluk bijf. nw. goud: un gouden ring.

In un samenstelling gelde deselfde regels:
stokoue mînsen, iiskoue hannen.



herfst - herst; helft - helt


Bij twee woarden fan gelike betekenis en met un klein klankferskil kinne je de fòlgende test doën:
We frage ôns self ôf:
Is ut ferwant an ut Frys? herst en helt(e)
Ja = OK
Is ut ferwant an ut Nederlâns? herfst en helft
Ja = OK 

2x OK? Dan binne de woarden lykweardug

ge-

1. Werkwoarden ferlieze in ut Franekers in ut algemeen ut foarfoegsel ge-
2 Útsonderingen: gebeure, geboren (wurde), gebiede, gedenke, gedije, gedrage, gelaste, geneze, genite, gerieve, getúge, gewurde.
3 Selfstannuge naamwoarden dy ôfleid binne fan werkwoarden, houe de ge-: gebrúk, geseur, gesanuk, gesanger, gesukkel, enz.


(24) Willems Sijpel - ij - y, ii of i?

Willems sijpel

Ut falt nyt altyd met om te weten of je un ij òf un y/i skrive mutte.

De "technyk" dy 't ik toepast hew om tot Tammo's sipel te kommen hew ik ok toepast foar dit probleem.
De "technyk": 50 woarden in ut NL met ij => fertaald naar ut Frys en ut Franekers.
En ut werkt! Krekt as bij de "ui".

Konklusys:
(Woardfolgorde: NL => Fry => Fra)

1. ij-woarden dy in ut Frys un "i" krije, krije in ut Franekers ok un "i".
bezwijken, beswike, beswike
ijver, iver, iver
knijpen, knipe, knipe
Mar ok:
beklijven, beklibje, beklive

2. ij-woarden dy in ut Frys "ii" of "iuw" krije, krije in ut Franekers "ii" of "i".
lijf, liif, liif
strijd, striid, striid
wijd, wiid, wiid
bedrijf, bedriuw, bedriif
blijven, bliuwe, blive
drijven, driuwe, drive
In un open lettergreep wurdt de "ii" un "i"
striid-stride, wiid-wide, gliid-glide
skriif-skrive, bedriif-bedriven, bliif-blive

3. ij-woarden dy in ut Frys un "y" krije, krije in ut Franekers "y of i".
lijk, lyk, lyk
lijken, lykje, like
mijn, myn, myn
Behalve at dy "y" in ut Frys as "ij" útsproken wurdt.
mij, my, mij
zij, sy, sij
bij, by, bij
bijstand, bystân, bijstân

4. ij-woarden dy in ut Frys un "ij" houe, houe ok un "ij" in ut Franekers
drukkerij, drukkerij, drukkerij
krijgen, krije, krije
vijand, fijan, fijân

5. ij-woorden dy in ut Frys geen ferwante fertaling kinne, houe un "ij" in ut Franekers
dij, dij, bil

6. Ut achterfoegsel "-lijk" wurdt in ut Franekers "-luk"

7. ei-woarden blive in ut Franekers met ei skreven en útsproken, behalve in ut achterfoegsel "-hyd"
reize, breie, wei, gelegenhyd, aardughyd, slordughyd.

N.B.
A. "rij" wurdt in ut Frys suwel fertaald met "rige" as "rij".
In ut Franekers wurde ok beide woarden brúkt.
B. "lijst" wurdt in ut Frys fertaald met "list".
Bij myn weten kin dat in ut Frankers suwel "lijst" of "list" weze.
C. "ijdel" wurdt in ut Frys fertaald met "idel".
Bij myn weten bliift dat in ut Frankers "ijdel".
D. "nijd" roept ok twifel op.
Frys: "niid". Franekers: "haat en niid" of "haat en nijd"? Binne je dan "nidug" of "nijdug"?


At we der an toe binne komme over A-E fast nog wel draadsys op disse site....

(23) Tammo's Sipel: wannear wurdt un Nederlânse ui un ú in ut Franekers en wannear nyt?

Tammo Feenstra lei de basis foar disse útwerking.
Ik hew 50 Nederlânse woarden met un ui onder mekaar setten, met dêrachter de Frise fertaling en dêrachter de Franeker fertaling en kwam ongefear tot ut selfde resultaat as dat fan Tammo.
Dat hew ik samenfat in de folgende spellingsregel:
1. ui wurdt ú of uu in alle woarden dy 't in ut Frys op dat plak un ú of û of o
druif, drúf, drúf/druuf
duik, dûk, dúk
duim, tom(me), dúm
2. woarden dy in ut Frys un ui hewwe, houe in ut Franekers ok un ui.
brui, brui, brui
fluit, fluit, fluit
guit, guit, guit
kuieren, kuiere, kuiere
3. woarden dy in ut Nederlâns einduge op ui einduge in ut Franekers op un ui
lui, lju, lui
pui, pij, pui
rui, ferfearjen, rui
4. overuge woarden (woarden dy in ut Frys geen ú, û, o, of ui hewwe, sien ok rui en lui) en wêr 't in ut Frys geen ferwante fertaling foar is, houe in ut Franekers de ui.
bruid, breid, bruid
muil, bek, muil
vuil, smargens, fuil
wuiven, swaaie, wuive
beschuit, (twi)bak, beskuit

5. Butenbeentsje
kluit, klute, klút / klute / kluit (un klút furtsmite, un klute fan un frommus, de kluit bedondere)