maandag 31 maart 2014

(9) Aksentdakjes

AKSENTDAKJES IN UT FRANEKERS
Gôjn, nou't jou ut sêge... Wat lêge dêr un soat Hollâners foar de brûge.
De lange ò, de lange è, de lange à, de lange ù en de lange i. Allenug de (Stads-)Frizen hewwe ut foarrecht fan ut gebrúk fan disse bisondere klanken. Un Hollâner krijt ut nyt út syn môn. Ja, na veul oefenen en un paar slukjes... Dan wil ut nog wel us lukke.
Oh ja, "Wat ligt dat kind te blèren.". Dat komt in de buurt fan "Must dat kyn even delbêde."
Dus lui, wees der wiis met en hou de dakjes (accent circonflexe in "suver Nederlâns") in ere.
Want dy dakjes bruke wij Franekers konsekwent om sukke lange klanken te skriven.

Bij ut ferlengen fan dit soart woarden ontstaat un korte klank en krije je dus:
lân - lannen (dus ok: hân - hannen)
bêd - bedden (dus ok: sêg - segge)
hôn - honnen (dus ok: fôn - fonnen)
brûg(e) - bruggen

De lange ì as klank komt allenug foar in un sloaten lettergreep foar un -n-
mîns
wInst
temînsten

Feul Franekers hore hier un ee en skrive:
meens
weenst
temeensten

Beide skriifwizen binne legitym.

(8) Och heden buurman, we krije toch geen gedonder om dy g of ch?

G of CH? Goeie fraag

We kinne ut nyt genoeg herhale:
Ut Franekers is un soadsje ongeregeld fan Frys en Hollâns deur mekaar.
Je wurde der soms horendol fan, maar we rêde ôns der goëd met.

Maar met dy g en ch is ut echt un rommeltsje.
Dêrom doën ik hieronder un poging om der wat helderhyd over te krijen.  

Frizen binne un stuk konsekwenter as de Hòllâners as ut om de "g" of de "ch" gaat. De Hòllâners doën maar wat: de ene kear nòg en de andere kear nòch. Om fan “ligt” of “licht” of "recht" en "legt" maar helendal nyt te spreken.
Je suden sêge: Kies dan maar foar de Frise spellingsregels.
Maar soms wil dat ok nyt echt in ut Franekers.
Frizen hewwe wel us last fan un "mich" maar op boereplaatsen stikt ut fan 'e "miggen". En at ut maar un kleine is, is ut wear un "michje". Hier wurde je toch ok nyt bliid fan?

Late we de folgende regels ôfspreke. At je 't een kear deur hewwe, dan is ut ok nog us makkeluk te onthouen:
  1. Foar un t komt altiid ch  
    acht, licht, lucht, kòcht  
    Dus ok: dochter, fluchte, oprichter, ferdachte.  
    Ok in ferkleinwoarden bliift de ch. Ok at je de t weglate: bericht > berich(t)je
  2. At je un werkwoard in 'e ferleden tiid sette en der komt un t achter: ok ch.  
    ik lach (lachte), ik kuch (kuchte)  
    Komt der in 'e ferleden tiid un d achter, dan wurdt ut, ok foar un t: g  
    hij saagt (saagde), hij gedoogt (gedoogde), hij miigt (miigde).
  3. Selfstannuge naamwoarden, bijfoeglike naamwoarden of bijwoarden dy 't ferwant binne an werkwoarden út 2: ok ch  
    Hij het un lach as un skeepstoeter. Hij is fandaag wat kucherug.
  4. Dan binne der nog un paar aparte woarden met ch op ut eind: òch, ach, tòch, nòch (ut een noch ut ander)
  5. Ferders allenug maar g of gg. g
    gewoan, frage, flagge, gelukkug, gaòs, gemikus

zaterdag 22 maart 2014

(7) Dus ik wú maar sêge, buer, un mús in'e hús is altiid beter as un lús in ut krús

At ik ut over disse site hew, dan bedoel ik: *-Friends of Frjentsjer-*
Dêr wú ik ut nou even over hewwe. Nyt over dy mús en dy lús, maar over de u en de ú.

DE U
De u as in "mut", "un", "su", "ju", "um" en "geluk". Ok an ut ein fan un woard klinkt un u as u.
"Aa ju", hoeve je dus nyt, su 't je nòg al us sien, te skriven as "Aah juh".
Soms wurdt de u fan ju ok wel lang útsproken.
Om dat an te geven, skrive je dan jû. 
DE Ú
De uu su as útsproken in de Nederlânse woarden "kaduuk", "ridicuul" en "posthuum", wurdt kort útsproken. Ok in ôns taaltsje. En dy skrive je in ut Franekers, krek as in ut Frys, as ú (met een streepke dus): kadúk, ridikúl, en postúm.
An ut ein fan un woard skrive je un ú. Su kinne je ut ferskil leze tussen "su" en "sú". Foarbeeld: "Ut sú su mar kinne."
Je skrive één "u" sonder aksent op ut ein fan een lettergreep ín een woard. Dus "strune", "dure", "tunen".
DE UE
Foar de r wurdt de uu lang; ok in ut Nederlâns: "duur", "vuur", "kuur".
In ut Franekers hore je un kleine e foar de -r: un broken u. Dan skrive je: "duer", "fuer", "kuer".
Dy broken ue sit ok in nuert (nuver) en nuet (tam, mak)
DE Ú IN'T PLAK FAN'E UI
De Nederlânse ui wurdt in ut Franekers meestal un korte ú su as in "hús", "tún", "rún", "krús" en "hij súpt of 't er útdroogd is".
Soms bliift de ui gewoan un ui. "Siest de bui al hangen?" "Hij het de guit te pakken." "Sille we noch un blokje om kuiere?" "Der binne fan dy lui dy...."
Tammo Feenstra gaf de earste anset tot de folgende spellingsregels foar de ui
Toen hew ik 50 Nederlânse woarden met un ui onder mekaar setten, met dêrachter de Frise fertaling en dêrachter de Franeker fertaling en kwam ongefear tot ut selfde resultaat as dat fan Tammo.
Dat hew ik samenfat en doopt as Tammo's Sipel.

1. ui wurdt ú in alle woarden dy 't in ut Frys op dat plak un ú of û of o
druif, drúf, drúf
duik, dûk, dúk
duim, tom(me), dúm
2. woarden dy in ut Frys un ui hewwe, houe in ut Franekers ok un ui.
brui, brui, brui
fluit, fluit, fluit
guit, guit, guit
kuieren, kuiere, kuiere
3. woarden dy in ut Nederlâns einduge op ui einduge in ut Franekers op un ui
lui, lju, lui
pui, ?, pui
rui, ferfearjen, rui
4. overuge woarden (woarden dy in ut Frys geen ú, û, o, of ui hewwe, sien ok rui en lui) en wêr 't in ut Frys geen ferwante fertaling foar is, houe in ut Franekers de ui.
bruid, breid, bruid
muil, bek, muil
vuil, smargens, fuil
wuiven, swaaie, wuive
kluit, ?, kluit (de kluit bedondere)
beschuit, (twi)bak, beskuit

woensdag 19 maart 2014

(6) Goëdens

Typisch Franekers?:

In een fan myn forige stukjes (nr 4) hew ik mij nogal opwonden over de infloëd fan ut Harlingers (en ut Leewarders) op ut Franekers.
Ik skreef toen:
"Der binne in Franeker goëdens dy't op syn Harlingers "oek" sêge. Maar echte Franekers sêge "ok"!"

Nou is neffens mij "goëdens" (útspraak faak: "goëns") un typisch Franekers (of Stadsfrys) woard, wêr't geen echt Nederlânse fertaling foar is.
Of toch? Wy helpt mij?
"Mensen", "lieden" of "lui" telle nyt, omdat dêr ok wel goeie Franeker woarden foar binne: "minsen", "lieden" of "lui".

De goëde fertaling blykt te wezen: sommigen.

dinsdag 18 maart 2014

(5) op/over en in/deur

Der skiet mij un freemde fraag in't sin:

Wêrom binne je op de Voorstraat en in de Dijkstraat?
en
Wêrom lope je over de Dam en deur de Vijverstraat?

Met hulp fan een stel Franekers op Friends of Frjentsjer bin ik der achter kommen.

Je binne op'e Voorstraat omdat dy breed is omdat je praktys stilstane.
Je binne in'e Dijkstraat omdat dy smal is en omdat je praktys stilstane.
Je lope over de Bredeplaats omdat ut dêr breed is en je bewege.
Je lope deur de Vijverstraat omdat dy smal is en je bewege.

Maar:
Sudra der water in 'e buurt dan lope je der nyt deur (normale mînsen doën dat tenmînsten nyt) of over (tensij der un brug brúkt wurdt), maar op.
Je lope dus op de Zuider- en Turfkade, op ut Noord, op de Ypeysingel, op de Spaarbankstraat.
Met dank an Klaas Wagenaar.

Met de Bolwerken is ut wat anders: dêr lope je krekt su makkeluk op as over.

Noch sun fraag naar anleiding fan de earste sin:

Wat is ut ferskil tussen: "skite" en "skiete"?
(Hollanders hewwe de geen benul fan wêr ut over gaat; dy hore ut ferskil nyt eens...)

vrijdag 14 maart 2014

(4) Ut raadsel fan'e ferdwenen letters en die ferhipte slupende infloëd fan ut Harlingers

Su sêge je ut in ut Franekers:
'R bin' in Franeker goe'ns dy't op syn Hallinges oek sêge. Mar echte Franekes sêge ok!

En je skrive:
Der binne in Franeker goëdens dy't op syn Harlingers oek sêge. Maar echte Franekers sêge ok!

Búfr, weet búfr ok de kòste weg naar ut Sprondsje?
Buurfou, weet buurfrou ok de kòrtste weg naar ut Spoarrondsje?
(Spoarrondsje/Spoarsingel: A.M. van Schurmansingel + Stationsweg)

Kampioenen
Franekers binne kampioen in ut furt (sêg maar: fut) laten van letters en ut lyfste de r, de t en de d, maar ok wel andere.
Klaas Miedema skreef over syn ontdekkingstòcht (sêg maar: ondekkingstòcht) in ut Geuzengat (sêg maar Geuzegat; je sêge, en skrive selfs, ok Walegat):
de enige gang die‘k vonnen he wa de uutgang.
Un prachtig foarbeeld fan furtlaten in'e spreektaal.
At je ut skrive moesten, dan wurdde (sêg maar: wudde of wurre) ut:
de enige gang dy't ik fonnen hew was de útgang.

Geen watsys an't begin
An't begin fan un woard en fan un lettergreep wurdt selden un v brúkt. Ok geen z. Feul te soft. Dus fonnen, ferkeard, foar, self, see, saken, fersekering, fersorging, opsoeke.

Kin't skele ju
Ik hew ut hier al earder skreven:
Elkeneen skriift su't er dinkt dat ut mut. En elkeneen begrypt mekaar. Dus geen probleem; mooi houe su.
Dat is ok ut mooie fan disse site. Nyt dinke: skriif ik ut wel goed? Maar gewoan dyn eigen Franekers bruke.
Met disse stukjes set ik wat puntsjes op'e i. Pik der wat fan op... of nyt.
Kin't skele ju. At we ut Franekers maar levend houe.

Maar geen Harlingers!
At ut maar nyt half Harlingers is. ;-).
Want echte Franekers hewwe "soanen". Harlingers hewwe "seunen".
"Seun" bruke je in ut Franekers at je de naam fan un jonge nyt kinne of at ut je soan just nyt is: Hé seun, wat mutst (sêg maar: must) dêr in myn appelboom?
En echte Franekers "kenne" en "kanne" nyt. Se "kinne" alleen maar.
En se "salle" ok nyt. Se "sille".

Dinkst derom?

(3) De geleerden fan'e Bogt

DE STIJGBEUGELS

In'e roemruchte herberg de Bogt fen Guné kwamen vaste gasten regelmatig even te bijpraten an'e stamtafel. Dêr is in 1967 un opname fan maakt fan un kleine 50 minuten. Dêr hew ik wat stukjes útknipt en ut earste dêr fan hew ik hier bij deen. Ik weet nyt hoe't se allegaar fan'e foarnaam hite. Der waren un Tiemersma (musicus), un Tamminga, 2 Alkema's (Baas Bogt en Tjalling, syn soan) en un Uythof (ik docht de ober). Su te horen sat Wybren Postma der ok bij. En Pé Pottinga. Dy hore je boven alles út. Wat un komiek was dat!
Puur Franekers was ut nou ok niet allemaal. Seker dat fan de hear Pottinga nyt. Soms praatte hij su plat as't maar kon, maar at hij even de aandacht hewwe moest, dan gooide hij der un paar fikse Hollânse woarden tussendeur.
Jan Blom en syn saak komme ok noch foarbij.

Ik sú sêge: Genyt derfan.

Met dank aan Peter Pottinga, dy't mij op ut spoar sette en Teake Zijlstra dy hem der wear op attendearde. 
Ut hele ferhaal is te belústeren op:

Klik op de link hieronder. 

https://drive.google.com/file/d/0B6QdmKuyw55jcngtQTZSTG1nYkU/view?usp=sharing


zaterdag 8 maart 2014

(2) ii, i, y, ie: over de lange, korte en brokene...

De rykdom van klanken in ut Franekers

Ut Stadsfrys, en dus ok ut Franekers, is eigenlik un mengelmoeske fan Frys en Hollâns. At je ut spreke, dan sil't je un sorg weze. Maar at je ut skrive mutte, dan kom je toch foor problemen te staan, dy nyt altyd even makkelik op te lossen binne.
Alleen al in disse alinea dy't ik hier skriif, stane befoorbeeld al fier ferskillende skriifwizen foor de klank ie. Kyk maar: Frys, skrive, skriif, fier.

En dat is nyt foor niks. Der binne goeie redenen foor om dat su te doen.
Het komt allegaar deurdat alle ie-klanken in het Stads (ok in ut Frys) niet deselfde binne. In ut Hollâns wel: un ie is un ie. Altyd kort útsproken, behalve foor un r.

De korte y
Foor dy "korte ie" bruke wij de y. As in ut Hollânse "niet": fyts, altyd, presys, gelegenhyd. Mar ok op ut eind fan un woord, lolly, history, traly, plisy en foor de populaire form fan hij: y. Het y nou alwear met syn smeruge skoenen deur de kamer lopen?"

De lange ii
Maar wij, Franekers (en andere Friezen), hewwe ok de lange ii. Dink mar us an ut ferskil tussen lyf en liif. Je hewwe pyn (pine kin ok) in 't liif na de karnaval en pyn om je lyf, (of wiif) omdat se der met un ander tussen út knepen is...

De broken ie
En dan hewwe we ok noch de ie, echt met een kleine e an ut eind, meestal foor un r of un n en nou en dan ok foor andere metklinkers: fier, sien, Fries (der is un ferskil tussen ut Frys en un Fries, ut wurdt ok ferskillend útsproken).
Wat un gepiel!
Su'n brokene ie hewwe dy arme Hollanners ok al nyt.

De eensame i
Maar wannear dan allenich de i?
Nou dat is nyt su moeilik: dy brúke je in un open lettergreep in un woord: skriif, skrive (skri-ve), riid, ride (ri-de). Ok as dy kort is: bryk, brike (bri-ke), bile (bi-le).
"O", hoor ik een sêgen, "dan skriifst ut woord "dy" dus fout. Mut dus di weze. want an ut ein fan un lettergreep...".
Nee, nee, (siest dat irritante fingertsje?) de i komt allenich foor in un open lettergreep ín un woord en niet an ut ein derfan.
Maar... de "ie" bliift "ie": Fries - Friezen, sien - siene. Anders súden je nyt mear sien kinne dat dy ie, ok in't mearfoud, as broken ie útsproken wurde mut.

De lange korte î

De Hollanners hewwe de i in kip. Franekers hewwe ok nog de lange î (met un dankje derop) in mîns, temînsten, Omdat dy î suwat klinkt as un ee, skrive sommigen ok wel meensen en temeensten


Och mînsen, wat hewwe wij un rykdom an klanken. Dêr tippe se in Hollân nyt an met allenug mar hun i en ie.
Late we ut dy keeskoppen onder de neus wrive, deur ut in ons skriven sien te laten.


Un aardichhydsje foor hun dy't der nocht an hewwe.
Fertaal disse sinnen us in't Franekers:
Tien fietsers rijden over de Slachtedijk.
Ik zie dat jouw tijd bijna om is.
En hest nou ok deur wat ut ferskil tussen skiete en skite is?

(1) Flees in'e kúp, hangende komma's en at en as

Dit is ut earste stukje fan un sery dy't gaat over ut Franekers.
Je hore ut Franekers wel telkens minder, maar gelukkug wurdt der toch noch aardug wat Franekers praten en... skreven, su't we sien kinne op ut Facebook fan Friends of Frjentsjer. 

Ah, kin't skele ju
Ut skriven fan ut Franekers kin nog maar un bitsy regels. Elkeneen skriift su't er dinkt dat ut mut. En elkeneen begrypt mekaar. Dus geen probleem; mooi houwe su.
At ik dan ok hier probear wat over ut Franekers út te lêgen, mutte jim dat maar as un aardughydsje besien.

Echte Fraenekers
Nim nou dit stukje. Ut begint met "Franekers su't mut".
Hest wel us opletten hoe't echte Franekers "Franeker" útspreke? At je goed lústere komt achter de a un foarsichtige è. Geen Hollander dy't ut hoart, maar as ik der een "Fraeneker" sêgen hoar, dan weet ik meteen wat foar flees ik in'e kúp hew.
Set maar us un Hollanner en un Franeker naast mekaar en laat se maar us sêge: Ik ga naar het kaatsen/Ik gaan naar ut kaatsen. Dy't ut ferskil nyt hoart bij "naar" en "kaatsen", mut hast wel import weze. 

Lekker effisjent
Dan ut tweede woardsje "su 't". Einliks binne ut dry woarden. Franekers hewwe de gewoante om su feul mogeluk woarden an mekaar te plakken en letters furt ("fut" sêge Franekers) te laten. Lekker makkelik en der is nyt een dy't nyt snapt wat je sêge.
Dry woarden sei ik? Jaseker. Sú ik ut kompleet útspreke, dan sú ik sêge mutte: "su as ut". Dat wurdde "su as 't" en in'e spreektaal "su at". En dat wurdde dan wear "su 't". Dy hangende komma laat sien dat der wat ferdwenen is. Over dy komma (apostrof) krije we ut later noch wel.

At en as
"At" en "as" wurde ("wurre" of "wudde" sêge se) trouwens vaak deur mekaar brúkt in ut Franekers.
"At" suden je bruke mutte at je in ut Nederlâns "indien" of "wannear" bruke kinne. Su as in de sin foar disse.
"As" bruke je in de andere gefallen. Su as in disse sin.

Su, dat was ut foar nou.
At jim fine dat ik ut erges mis hew, reagear asjeblyft.
En ok at jim fragen hewwe: reagere!
Bijfoarbeeld: Wannear ie, y, i, of ii?
Of: Hoe sit ut met u, je, jou, stou, dou?
Of: ok of oek?
Su kinne we met syn allen probeare ut Franekers un bitsje steviger ondergrôn te geven.


Foorwoord

Geen pretensys, maar un bitsje wille met ônze taal

In disse blog probeer ik wat saakjes fan ônze Franeker taal (nou... taal..., taaltje dan) op un rijtsje te setten.


Ik wil nyt sêge dat ik de wiishyd in pacht hew.
At jim fine dat ik ut ergens mis hew, reageer asjeblyft.
En ok at jim fragen hewwe: reagere!


Su kinne we met syn allen probere ut Franekers un bitsje steviger ondergrôn te geven.

Soms sille jim sien kinne dat in forige stukjes ut een en ander an 'e spelling feranderd is, in fergeliking met wat jim earder lezen hewwe.
Dat komt deur, wat politici su mooi sêge: "Voortschrijdend inzicht."
Ut komt der op del dat een mij derop wezen het dat ut beter kon, òf dat ik der self achter kommen bin.

Un soad dank bin ik ferskuldigd an 'e active leden fan Ut Genoatskap foor ut Behoud fan ut Franekers, Annalies Van der Pol-Bouma, Heleen Bruinsma-Speelman, Froukje Kuipers-Van der Meer, Roelina Tuinstra, Tammo Feenstra, Theo Kuipers, Klaas Wagenaar, Teake Zijlstra en Willem Miedema.
Sij speule un belangrike rol bij ut finen fan regels dy't je op de spelling fan ut Franekers toepasse kinne.

Wy serieuze interesse het om met te werken in ut Genoadskap an ut finen fan un soarte fan standaard foar ut skriven in ut Franekers, kin um/hur hieronder opgeve.

Nou, ik hoop dat jim der wat an hewwe.
Ik sien ut wel.

Maar dink der wel om:
Ut bruken fan ut Franekers is altyd belangriker dan ut skriven. 

Wim Aalbers