maandag 23 maart 2015

(26) Weetstou wat foar wear ut hier morgen weze sil?

Der breekt wat foar de -r

De "r" het un freemde infloëd op lange klanken dy der foar stane.
Dat is in ut Nederlâns, in ut Frys en ok in ut Franekers.
Spreek mar us op syn Hòllâns út:
"weet" en "weer", "Piet" en "pier", "boog" en "boor".
Hoarst ut ferkil.
En us op syn Franekers.
Utselfde ferskil.

Dat komt deur de -r.
Bij "weer", "pier" en "boor" hore je nog un extra a-tsje of u-tsje : "wee-ar", "pie-er", "boo-ar".
In 'e taalkunde wurdt dat un "sjwa" noëmd.

-ear
Bij "weer" hore je dus nòg un extra a-tsje: "wee-ar"
Hòllanners maakt dat niks út. Dy skrive ut gewoan as "weer".
Frizen en Leewarders skrive dat as "wear".
Un goeie reden om dat in ut Franekers ok te doën. Su is tenmînsten ut klankferskil tussen "weet" en "wear" ok te lezen.
Ok at der wat achter dy "r" komt:
"earst", "ferkearde", "kearpunt", "eare wy 't eare toekomt".

Bij de "ee" krije je in ut Nederlâns dy klankbreuk allenug foar de "r".
In ut Franekers ok in woorden dy rechtstreeks út ut Frys overnommen binne: "eamele", "Teake", "kreas".

-ier
Eigenluk is ut bij "hier", "fier", "fertier" ok su.
Dy "ie" is un spesjaal gefal.
Sien Blòg:
(2) ii, i, y, ie: over de lange, korte en brokene...
Wy hewwe op syn mînst 3 andere, extra "ie"-klanken dan de Hollanners.
De "y" skrive we at we un suvere klank hore:
"fyts", "Pyt", "klyk", "ryp".
De "y" breekt tot "ie" in ferskillende woorden:
"lied", "gepiel", "kies", "tirelier", dus ok foar de "r".
Maar nyt foar de "k" en de "p": "slyk", "kyk", "dyp", "slyp".

(Un broken "ie" kin selfs bepalend weze foor de betekenis:
"ik skyt", "ik skiet".)

-oar 
Ut selfde ferhaal geldt foar de oo.
Dy wurdt foar mear medeklinkers broken en klinkt dan as "oo-a".
Dy "oo" wurdt dan in ut Frys en Franekers as "oa" skreven:
"soad", "boan", "koal", "doas", "boat" en ok "koar", "foar", "smoar"
Ok at der nòg wat achteran komt:
"soademiter", "boanen", "koaleskep", ens.
Mar nyt foar de f, g, k, m en p. Dêr hoare je allenug "oo".
"doof", "boog", "stook", "boom", "koop".

-oër
De oe ondergaat utselfde lot foar de -r.
boër, ferfoër, koekeloër.
De oe breekt ok foar de:
-d: bloëd, un broëdsje
-f: un groëf
-l: boël, stoël, onderkoëld
-n: citroën, katoën, groën
-t: roët, groëten, foët

In alle gefallen wurde de "ee", de "y", "oo" en de "oe" foar de -r broken tot "ea", "ie", "oa" en "oë".

-aar en -uur
Dan houe we nòg over: de aa en de uu.
"maat" en "maar" hewwe su 'n klein klankferskil dat de Frizen en Leewarders de "ae" mar nyt meer skrive.

De korte "ú" út "tún" wurdt lang foar un -r: "tuur".
Frizen bruke hier nòg wel de "ue": "onhuer", "kuer", "(alder-)gedueren"
Leewarders houe ut bij de "uu": "onhuur", "kuur", "(alder-)geduren"
Hier mutte de Franekers kieze.
Wij houe ut foarlopug op de "uu".

Samenfatten:

Foar de -r skrive we "ea", "ie", "oa", mar NYT "ae" en "ue". 

Geen opmerkingen:

Een reactie posten