vrijdag 28 november 2014

(18) Der hangt wat in 'e lucht en We hewwe en we binne weest.


De hangende komma

Hoe bruke je de hangende komma (apostrof) bij ut skriven fan ôns taaltsje? 
In ut earste stukje fan disse blog (1) Flees in 'e kúp, hangende komma's en at en as hew ik ut al flug even besproken.

Ut is al earder skreven en seit: Franekers binne kampioenen in ut furtlaten (se sêge ut futlaten) van letters út woarden. Helemáál at se ut spreke.
Maar dêrom magge je se nòg nyt furtlate at je ut skrive. Dat doën se nyt in ut Frys en nyt in ut Hollâns, want su ferniele je de taal.

Dêrom hewwe se in ferskillende talen un aarduge tussenoplòssing fonnen: de apostròf of hangende komma. Dy bruke je om an te geven:
"Sien ik hew een of mear letters furtlaten, maar ik weet donders goëd wêr en welke."

Un paar foarbeelden:

  • In 'e bocht, út 'e bocht de d ontbreekt
  • Hij dy 't de Martinitoren fan Franeker siet, is in een kear bliid. 't staat foar dat, hier brúkt as stòpwoardsje om un open klank ôf te slúten. Maar de 't wurdt ok faak brúkt na dêr en wêr (as bijwoard, nyt as fragend foornaamwoord) foar un klinker of un gelúdsmetklinker (b, d, g, j, l, m, n, r, w) Wêr 't ik ok kom, ik nim altyd un stukje Franeker met.
    Ut gaat hier om un stòpwoardsje, dus dy 't kin je ok rustug furtlate.
  • Franekers su 't mut Ok hier ut ôfslúten fan un open klank. Maar der is mear. Hier is un heel woard en un stuk van een ander woard furtlaten. su 't is folút su as ut.
De Hòllanners binne nyt su consequent bij ut toepassen fan un apostròf bij de lidwoarden het en een.

  • Na 't eten mocht het kind nog even spelen. (De 't staat lòs fan ut foargaande woard.)
  • Zo'n bui hebben we niet earder gehad. (De 'n sit der an fast.)

Franekers skrive in dit gefal alles los:

  • Na 't eten mocht het kyn nog even speule.
  • Su 'n bui hewwe we niet earder had.


Nou hewwe wij ok nòg de 'e

  • Ut geld leit op 'e straat.

Sommigen skrive 'e en 't fast an ut woard derfoar. 
Hest' ok bij ut feest weest? 

Disse Franeker/Frise konstruksy is foar taalsneupers un útdaging. 
Maar ut is út te lêgen: 
Folút is ut Hest dou. Dat wurdde Hestou
Nou ja, dan kin dy ou ok wel furt: Hest'

Typisch Franekers/Frys? Ja seker! 
Hoe sú un Hollanner dij ankike at st' seist: 
Heb ook bij het feest geweest? 
of skriifst: 
Heb' ook bij het feest geweest?
In ut Franekers kin disse konstruksy dus wel.

We hewwe en we binne weest.

Bij ut laatste foarbeeld komt nog un ding wêr 't un Hòllanner raar fan opkykt: 
Heb geweest? Nee toch, sil hij sêge. 't Is toch Ben geweest?
Maar Franekers en Frizen bruke hewwe en weze met evenfeul gemak in kombinasy met weest
Ik bin/hew un dagje naar Amsterdam weest mag beide.


Dus at je letters furt late, laat dan sien wêr 't je met bezig binne!

Brúk de apostrof!

Ik hoar jim fragen: Mag ik dan ok fu't skrive? Of skof'ke?
Jim mutte ut foaral self wete, Maar ik geef de foarkeur an furt en skoftke of, beter nog, skoftsje. En dan sêg ik fut en skofke.

maandag 24 november 2014

(17) Meensen, mînsen, wat un mênsen

Su feul meensen/mînsen/mênsen, su feul sinnen

De lange i (de i fan sik, maar dan lang útsproken) in mîns wurd in ut Franekers faak skreven as ee (meens).
Maar der binne ok Franekers dy mêns sêge.

Nou kinne je der om knokke wy der gelyk het, maar su komme je der nyt út.

In ut Woardeboek fan ut Leewarders staat dat je alle dry de spellingswizen bruke magge. Dêr hewwe se kenneluk ut selfde probleem. Hun oplossing toant wiishyd.

Omdat meens/mîns/mêns deur Franekers op dry ferskillende manieren útsproken wurdt
lykt ut mij ok foar ut Franekers ut beste om de dry spellingswizen gewoan te accepteren.

Persoanluk hou ik ut op mîns en mînsen en dan ok temînsten. maar gelukkig hoeft nyt een um dêr wat fan an te trekken.

maandag 17 november 2014

(16) Even op 'e kleintsjes/kleintsys lette

FERKLEINWOARDEN IN UT FRANEKERS

Foar ut maken fan ferkleinwoarden binne nyt su eenfoudug eenduduge regels te finen.
Hollanners hewwe ut maar makkeluk. Dy hoeve der allenug maar -je, -tje, -pje of -ie achter te setten en klaar binne se.
Maar at je wat systematys an ut werk gane met ut Franekers, kom je toch wel un heel eind.
Su hew ik woarden socht dy 't allegaar op un andere medeklinker einduge:

handsje/handsy, hofke, brochje, brugje, takje, holtsje/holtsy, woaninkje, mantsje/mantsy, dopke, deurke/deurtsy, leske, rytsje/rytsy, kistje/kistsy, duwke/duwtsy/douke/doutsje/doutsy

Hierút kinne je ôfleide dat:




  1. -je komt achter woarden dy einduge met un g-klank(-ch en g), en dy einduge op un -k Hier bruke je over ut algemeen geen y as ferkleinútgang. Seker nyt bij woarden dy einduge op un -k en woarden wêrbij de -ng in -nk ferandert. 
    brochje, brugje, takje, woaninkje

    Makkeluk te maken fouten: tochje, bochje en berichje. Disse hewwe as stam tocht, bocht, bericht en hore dus thús in de folgende groep.
  2. -sje komt achter woarden dy einduge met un t-klank: (d en t) Hier kinne je ok -sy brúke, mar nyt as ut woard op cht eindugt. handsje/handsy, rytsje/rytsy, kistsje/kistsy, poartsje/poartsy, tochtsje, bochtsje, berichtsje.
    In 'e spreektaal wurdt de t faak furtlaten. Sêg mar: kisje/kissy, feesje/feesy, tochje/tochy, bochje/bochy en berichje/berichy (su as ok in ut Frys en ut Hollâns). In 'e skriiftaal houe we ôns gewoan an de spellingslogika.
  3. -tsje komt achter woarden dy einduge op un -n, un -l en achter alle woarden dy op un klinker eindige. -tsy kin hier ok. 
    holtsje/holtsy, mantsje/mantsy, extraatsje/extraatsy, sneetsje/sneetsy, strôike/strôitsy, flôike/flôitsy, tútsje/tútsy, truitsje/truitsy, toutsje/toutsy, reutsje/reutsy, roetsje/roetsy, rijtsje/rijtsy, moeketsje/moeketsy, paketsje/paketsy, beppetsje/beppetsy
    (ok bepke, mar dy hoart hieronder thús), eitsje/eitsy (ok eike, sien hieronder)
  4. -ke komt achter woarden dy einduge op un -b, un -f, un m, un -p, un -r, un -s en un -w Hier kinne je geen -(k)y brúke hofke, dúmke, dopke, deurke, fensterke, leske, duwke, slabke, bepke.
    Woarden dy op un ij òf ei einduge, kinne suwel bij groep 3 as in disse groep hore: eike, wijke (metalen rinkje), bleike (fissoart), eardbeike
  5. Woarden op -etsje kinne we nyt, behalve at un woard op un -e eindugt (sien 3).
    Wij hewwe
    bontsjes (nyt bonnetsjes), tontsjes (nyt tonnetsjes), kantsjes nyt kannetsjes), mantsje (nyt mannetsjes), dinkjes (nyt dingetsjes), rinkjes (nyt ringetsjes), popkes (nyt poppetsje),  lamke (nyt lammetsje ), slabke (nyt slabbetsje), ens.

Aparte gefallen:
Dou of duw
Beide selfstannuge naamwoarden wurde, naar myn idee, brúkt in ut Franekers foar ut selfde


Ferkleinwoard fan dou: doutsje/doutsy
Ferkleinwoard fan duw: duwke, maar ok duwtsje.
Waarskynluk komt dat laatste deur overname fan doutsje.


Su wurdt der ok wel douke seid en dat komt dan weer deur duwke.

Skoftsje/skofke
Beide ferkleinwoarden fan skoft komme foar.
Ut eertste is de officiële ôfleiding (katogory 2). Ut tweede komt deurdat je de t furtlate in kategory 4.
Omdat ut hier nyt om un simpele furtlating van de t gaat (su as in bochtsje > bochje) maar om un ferfanging fan medeklinkers, mut hier de skriifwize wel anpast wurde: skofke mag dus.


Bitsje/bitsy
Krek as in ut Hollâns bestaan disse woarden allenug in 'e ferkleinde form

zondag 16 november 2014

(15) Ien, gien, liene... Siene jou der un been in?

Is ut een of ien, geen, gien of gyn, lene of liene?

Der binne lui dy't ut Hollânse geen in ut Franekers as geen útspreke en skrive. 
Anderen sêge en skrive gien (met broken ie-klank of gyn (met korte y-klank).

Over de ee foar de n wordt nogal ferskillend docht.
Folgens ut Leewarder Woardeboek magge je in un hús fan steen, maar ok fan stien woane. Dat ferandert niks an ut hús. Maar in samenstellingen is ut steen (steenachtig, steenhouwerij, steenkoal, steenkoud en... steenpúst) 

Su is ut met Franekers ok.
Sommigen sêge Ik lien un fyts, mar even su froluk hewwe se un hypotheeklening.

Ik hew ut idee dat de ie-meensen aardig infecteard binne deur de Harlingers.

Ik sil der ferder geen drukte om make, maar hou ut liver wat simpel.

De Stienen Man staat foar mij in Harlingen en ik woan in un stenen hús met een skoarsteen en met leende centen.

We lope alleen met ônze benen en sette ut ene been foar ut andere.
En toch nyt allien met ônze bienen en sette we ut iene bien foar ut andere?

Of trap ik nou meensen op 'e toanen?

(14) Wat losse eindsjes en nog wat bij mekaar.

Un, een, 'n. Ut, 't. Dij, dy, dyn. Hij, y. Sij se, su. Je, ju. At, as, Mar en an, Kistje, kissy.


Even un paar dingen op un rijtsje.

Sommige binne nij, andere binne al us tussen neus en lippen an 'e òrde weest.

Un, 'n en een

  • Un: lidwoard (NL: een)
  • 'n: ferkòrte skriifwize fan un. In wat òffisjelere stukjes selden brúkt.
  • een: telwoard Fb: Der is der maar een echte Watertoren. (Accenten hoeve nyt. Wij hewwe un/een, Hòllanners een, één)
  • een (NL: iemand) Fb: Is der een dy 't weet òf je nou makkelik of makkeluk skrive mutte?

Ut en 't
  • Ut: lidwoard, (NL: het)
  • 't: ferkòrte skriifwize fan ut. In wat òffisjelere stukjes selden brúkt
  • 't: tussenwerpsel om de overgang tussen twee woarden soepeler klinke te laten. Meestal tussen twee klinkers of un klinker en un klankhewwende metklinker Fb: Hij dy 't un boat het, het ok ut werk der fan. Wêr is ut plak wêr 't geen Franeker ut langer as un dag úthout? Disse "'t" is werom te foeren op ut woardsje "dat". Soms hore je ut nòg wel us: Wêr dat der geen weensen binne, is de fut der út.

Dou, -stou, Dij, dy en dyn

  • Dou/...stou: Persoanluk foarnaamwoard (NL: jij/je). Na een werkwoard faak ferbonnen met ut werkwoord: Hest dou... wurdt dan Hestou ut Stadhús wel us goëd bekeken? Faak wurdt de ou ok nòg furt laten. Hest' ut Stadhús wel us goëd bekeken? 
  • Dij/dy: Persoanluk foornaamwoord (Holl.: jou/je). Krek as in ut NL kinne je beide bruke.
  • Dyn: besitteluk foornaamwoord. At dyn haar maar goëd sit, ju.

Hij, y en er
  • Hij/y/er: Persoanluk foarnaamwoard (NL: hij/ie). Alle dry kinne je bruke, maar in wat òffisjelere stukjes skrive je selden y òf er.

Sij, se en su

  • Sij/Se: Persoanluk foarnaamwoard. (NL: zij/ze). Krek as in ut NL kinne je beide bruke.
  • Su: Bijwoard (NL: zo)

Jou, je en ju
  •  Jou/je: Persoanluk foarnaamwoard (NL: u). Je kinne je beide bruke, maar in wat offisjelere stukjes skrive je selden "je". In 'e spreektaal wurdt mear en mear ut Nederlânse "u" brúkt. 
  • Je: Persoanluk foarnaamwoard (NL: men). 
     Let op: men is enkelfoud Men heeft er geen idee van...., je is mearfoud Je hewwe der geen benul fan.... 
  • Ju: tussenwerpsel. (NL: joh). Fb: Doën even normaal ju!
    In ut Hollânse "joh" het de "h" un funksy: Hij foarkomt dat je de o as oo útspreke. In "juh" is dy h overboadig.


At, as en 't


  •  At: foegwoard. (NL: als in de betekenis fan wanneer, indien, als, zoalsAt je maar wete dat..., Ik sú nyt wete wat ik doën moest, at...,  
  • As: selfstannig naamwoard (NL: as)
  • As: foegwoard. (Holl.: als - in fergelikingen). In un fergeliking wurdde oarspronkelik allenug maar as brúkt en nyt dan. Hij is even groat as syn fader. (Hij is even groot als zijn vader.) Hij is groater as syn moeke. (Hij is groter dan zijn moeder.) Dit tòt ergernis fan skoalmeesters omdat de Franeker kynders ut ok su in ut Nederlâns toepasse.
    Ferder nòg in samenstelling met su
    Su as ik al earder sei..., Su' as jim sien kinne... Franeker su as ut mut. ("Samenknepen" tot: Franekers su't mut)


Der binne op 't heden Franekers dy de Hollânse moade toepasse. Hij is groater dan syn moeke. Dat hout geeneen teugen. Ok ut Franekers ontwikkelt um.


Mar/maar an/aan 

Der binne fan dy woarden dy nyt helendal suver op 'e graad binne. 

mar/maar en an binne der su mar even un paar. De klank sit su 'n bitsy tussen de a en de aa in. At je gewoan flòt prate klinkt ut suver as un a, máár lêg der ok mar even de klemtoan op en ut wurdt ut al gau aa. "We komme met un antal van 8 mînsen, máár at der ok mar un paar siek binne, wurdt dit áántal fanself minder."
De aksentsjes op maar en aantal binne overbodig, maar hew ik der even foar de dudelukhyd op setten.



Kistsje* en kissy


Kistsje/kissy: selfstanniug naamwoard (Holl.: kistje/kissie). Krek as in ut Hollâns kin je beide bruke. Toch binne "kistje" en "kissy" lykweardiger an mekaar dan kistje en kissie. Ut Hollânse kissie sille je nyt faak in officiële stukken teugenkomme. Kissy in ut Franekers mut kinne.

* Wêrom kistsje en nyt kisje?

Kist(e) is ut stamwoord. Je ferkleine de betekenis deur der "-sje" achter te setten. At je ut útspreke, hore je de "t" hast nyt eens. Maar dêrom skrive je um nog wel. Krekt as in ut Frys en ut Hollâns.

woensdag 12 november 2014

(13) Ut Franekers is furrukkuluk, û, ferukkeluk.

DE U IN ACHTERFOEGSELS -LUK EN -UG

Je hewwe Hollânse woarden wêrbij de regel geldt: "Wat je siene is nog nyt wat je krije."
Dat binne onder andere woarden dy 't einduge op -lijk (moeilijk, dadelijk, hopelijk) en woarden dy -ig op ut eind hewwe (nodig, aardig, gezapig).
In ut Genoatskap tot Behoud fan ut Franekers is der lang en breed over discussieard of (ge-)makkelijk in ut Franekers nou as makkelik (su as in ut Frys) skreven wurdt of as makkeluk.
De keuze is úteindeluk op makkeluk fallen.
Foar de útspraak komt der nog un extra k bij in makkelukker.
Dêr op anslutend wurdt ut Hollânse machtig dan ok machtug en machtiger wurdt machtugger.

Let der wel op dat we ut hier allenug over de útgangen -lijk/-luk en -ig/-ug hewwe (moeiluk, daluk(s)(en), hopeluk, noadug, aardug, gesapug).
Dus nou nyt daluks overdive met "hopuluk" en "gusapug"
Ut Franekers is dus nyt furrukkuluk (ut woard is leend fan Remco Campert syn boek Het Leven is vurrukkeluk) maar:

Ut Franekers is ferukkeluk!