woensdag 19 augustus 2015

(27) Fan twee waltsys...

Un mengelmoeske mar geen soadsy

Franekers ete graag fan twee waltsys. En dat doën ze met hun taaltsy nyt te min.
Eigenluk / eins / einluks is dat ok geen wonder.
Kyk nou mar es naar de foaruge sin: eigenluk komt suver rechtstreeks út ut Hòllâns, eins  is puur Frys, einluks is un mooi mengelmoeske fan allebei en alledry is Franekers.

Der binne fan dy woarden wêran je goëd sien kinne dat ut Franekers (en eins alle Stadsfys) un nuver allegaarke fan Hòllâns en Frys is.
En ut leukste derfan is dat ut Franekers dêrdeur un rykdom an woarden het dy in Fryslân syn wearga nyt kin. Sumar dry woarden met ongefear deselfde klank en deselfde betekenis, kom der mar us om in ut Frys of ut Hollâns.

Je hewwe Franekers dy dicht bij ut Frys blive: dy hewwe ut over un gat in 'e hân. Andere Franekers hewwe un gat in hun hand. De earsten hewwe ut over hun hânen (dink der om: un lange â met deselfde klank as in hân), maar de tweede groep maakt der geen handen fan su 't je denke suden, mar hannen: un fermenging fan hânen en handen. Selfs de groep fan de Frise kant brúkt met groat gemak hânen en hannen deur mekaar. Je kinne selfs sêge dat hannen op 't heden mear brúkt wurdt as hânen.
En su gaat ut ok met lân / land / lânen / lannen, grôn / grond / grônen / gronnen.

Der binne nògal wat Franeker woarden dy suwel naar ut Frys as ut Hòllâns nige / nijge. En soms is der dan ok nòg un "eigen" Franeker tussenfòrm.

At je goëd in Franeker omlústere suden je foarsichtug faststelle kinne dat de Hòllânse kant mear en mear terrein wint.
Der was un tiid dat hand, hannen, land, lannen nyt konnen. Mar nou het nyt een der mear moeite met. Op een paar puristen na. Want der binne Franekers dy poër op disse ontwikkelingen teugen binne en fine dat de Hòllânse woarden su feul mogeluk meden wurde mutte en dat in elk gefal de Frise kant foarrang hewwe mut. Ik bin der ok wel foar, mar ut is nyt fol te houen. Maar at der un tussenfòrm is, dan is dat foar myn gefoël ut echte Franekers.

Dat is ut lòt fan un levende taal. Krekt su as ut Nederlâns infiltreard wurdt met Engelse woarden, binne ut sommuge Hòllânse woarden dy sterker wurde in ut Franekers. Mar der is wel un groat ferskil: Hòllânse woarden fòrme met de Frise woarden tegare de bakermat fan ut Franekers, mar de Engelse woarden wurde fan buten ôf ônze lânstaal / landstaal inperst.

Tòch loërt hier ut gefaar fan ut Pòttingaplat. Dat is ut Franekers su as dat deur Pé Pottinga sproken wurdde tidens de gesprekken fan wat ik noëm: De Gelearden fan De Bogt; un ploegje mannen dy mekaar regelmatug troffen in De Bogt fen Guné en dêr herinneringen ophaalden en de weareldproblemen fan Franeker deurnommen. Pottinga brúkte sufeul Nederlânse woarden dat ut nòg moeiluk út te maken was wannear hij nou Franekers òf Nederlâns praatte. Der bestaan opnamen fan. Sien en lúster: Blog (3) De Gelearden fan De Bogt.

Ut mut fanself wel Franekers blive. Maar dan ok sonder krampachtug te doën over natuurluke ontwikkelingen dy in alle talen, dus ok in ut Franekers, foarkomme.
Friezen doën dêr teugenwoardug ok nyt mear su spastys over. Dy sette ok rustug kompjûter en computer naast mekaar.

Hier un paar, mar lang nyt alle, foarbeelden. Su mar wat deur mekaar hene.
Alle disse woarden wurde as geef / gaaf Franekers beskoud.
Hier un paar, mar lang nyt alle, foarbeelden. Su mar wat deur mekaar hene.
Al disse woarden wurde as geef / gaaf Franekers beskoud.

Frys ferwant 
Tussenfòrm
Hòllâns ferwant
eins
einluks
eigenluk
geef
---
gaaf
teugenstâner 
teugenstanner
teugenstander
omstânughyd
omstannughyd
omstandughyd
hânel      
hannel    
handel
mîns
meens    
mêns
grîns
greens    
grêns
prîns
preens    
prins
wînst      
weenst
winst
stien
---
steen
skoarstien     
skurstien, skursteen     
skoarsteen
skeare    
skear
skaar
dinke    
--- 
denke 
love    
--- 
gelove
earde  
---   
aarde
goëd
---
goed
wearde
--- 
waarde
ein
--- 
eind, end
brief, briif   
--- 
bryf 
brûge  
--- 
brug
bedriging   
--- 
bedreiging, 
stiging
--- 
stijging
feugel
---   
fogel
helt(e)
---   
helft
herst  
---   
herfst
koegel
--- 
kogel
lijen    
--- 
lijden
lotten
---
loaten
skotten
---
skoaten
mòrn  
--- 
mòrgen
nút      
--- 
neut      
profyt  
--- 
profijt
rêst    
--- 
rest
sikehús     
--- 
sikenhús
sike-auto   
--- 
sikenauto
streek
---
streep
strúp  
--- 
stróp
wearde
--- 
waarde
grônen
---
gronnen
geunst
---
gûnst
hânen  
---
hannen
groeven
---
graven
konjak
---
cognac
line
---
lijn
kompjuter
---
computer
garaazje
---
garage
brûge (FRY: brêge)
---
brug(ge)
gerûst (FRY: gerêst)
---
gerust