zaterdag 20 december 2014

(21) Wat un gelij. Je suden der metliden/metlijen/medelijen/medelijden met krije

We fertale mee in met in ut Franekers. Mede is utselfde as mee, dus dan suden we dat ook deur met fertale mutte.

Dus: Ik gaan met.
En dan ok: Ik hew metlijen met dy sloeber.

Maaaar...
mede bliift in ut Franekers meestentiids onfertaald.
Ik hew un mededeling foar jou. (jou = u!)
Ik hew ut us fergeleken met ut Woardeboek fan ut Leewarders.
Dêr bruke se met at ut woard in ut Hollâns begint met mee: Metbringe, metdinke, metdoën.
Maar se skrive ok: Metdele (over metdeling of mededeling hewwe se ut in ut hele woardeboek nyt).

WIJ spreke in elk gefal ut folgende ôf:
1. mede fertale deur met: op sich nyt ferkeard, maar mear foar puristen.
2. Wille je un bitsy bij de tiid blive dan bliift mede in ut Franekers mede.

(Wel jammer, su 'n stukje ôfbraak fan 'e taal, maar laat ok sien dat de taal leeft en um ontwikkeld.)

(20) Wy hout der nou fan om op un ander in te houen?

Hij sú Durk Gosses un fúst foar de kop houe en dan op syn harsens houe.

Ut kon su mar un sintsje út un Skandebankje fan Theo Kuipers weze.
Hier komt ut woard houe in twee betekenissen foar.

In ut Franekers kinne we houe in de betekenis fan ut Hollânse houden.
Ik hou nyt fan sprútsjes.
Hij hyld op met draven toen de boer um nyt mear achter de broek sat.
Krek as in ut Hollâns is dit ok in ôns taaltsje un sterk werkwoard wêrby de klank in de ferleden tiid ferandert.

Maar je kinne ok een foar de kop houe, of un hou foar de kop geve.
Dat woard houe komt fan ut Hollânse houwen (hakken) en is swak (dus geen klankferandering)
Hij houde der mar wat raar in om, sêge we at een un ferward ferhaal fertelde of un rommeltsje fan syn werk maakt het.


Sjouwe? Klauwe? Frouwen? Rauw?..... Lou loëne! Sonder w is ut mooi sat.


Wêrom skrive we frou en nyt frouw, gau en nyt gauw, troue en nyt trouwe, kaue en nyt kauwe?
Un nuchtere Franeker sil as antwoard un nije fraag stelle: Wêrom un w at we dy nyt noadug hewwe? Probear sjoue en sjouwe maar us ferskillend út te spreken... 

Hoarst wel? Geen ferskil. Dus dy w draagt niks bij an de útspraak. Dus hoefst um ok nyt te skriven.


Frizen hewwe der un halfslachtige oplossing foar: ou en au op ut eind is altyd sonder w (Hij wurket yn 'e bou). Anders met w (Dêr bouwe se un nije skoalle.). Mar dêr doën wij nyt an met.

dinsdag 9 december 2014

(19) Over watsys en krachtpatsers.


Seven fazen


An dy twee woarden kinne je sien en onthoue wanneer 't je wel en wanneer 't je nyt un z of un s of un v of un f skrive.

De f en s klinke wat rau. Se binne stemloas. Ut binne de krachtpatsers, De z is minder grof, en je hore bij ut útspreken je eigen stem.
De v sit tussen de f (stemloas) en de w (stemhewwend) in. Soms hoarst dyn stem, soms ok nyt.

In blog (4) Ut raadsel fan'e ferdwenen letters en die ferhipte slupende infloed fan ut Harlingers
skreef ik al:

Geen watsys an't begin
An't begin fan un woard en fan un lettergreep wurdt selden un v brúkt. Ok geen z. Feul te soft. Dus fonnen, ferkeerd, foar, self, see, saken, fersekering, fersorging, opsoeke.

Maar...
Staat der un klinker foar, dan wurde Franekers plotseling wat milder en komme de z en de v weer te foarskyn: leze, weze, doazen, muzen, geneze en dove, love, staven, duven.

MAAR... Se skeure hun de busen út.
Je kinne ut suver self wel bedinke wêrom hier nou wel un s komt.Set muzen en busen maar us naast mekaar en spreek de woarden om de beurt út...
De eerste u is lang en de tweede is kort.

MAAAAR... In woarden as ruzy, konkluzy en fuzy (eindugend op y) krije je wel weer un z

Makkeluker kinne we ut nyt make.

vrijdag 28 november 2014

(18) Der hangt wat in 'e lucht en We hewwe en we binne weest.


De hangende komma

Hoe bruke je de hangende komma (apostrof) bij ut skriven fan ôns taaltsje? 
In ut earste stukje fan disse blog (1) Flees in 'e kúp, hangende komma's en at en as hew ik ut al flug even besproken.

Ut is al earder skreven en seit: Franekers binne kampioenen in ut furtlaten (se sêge ut futlaten) van letters út woarden. Helemáál at se ut spreke.
Maar dêrom magge je se nòg nyt furtlate at je ut skrive. Dat doën se nyt in ut Frys en nyt in ut Hollâns, want su ferniele je de taal.

Dêrom hewwe se in ferskillende talen un aarduge tussenoplòssing fonnen: de apostròf of hangende komma. Dy bruke je om an te geven:
"Sien ik hew een of mear letters furtlaten, maar ik weet donders goëd wêr en welke."

Un paar foarbeelden:

  • In 'e bocht, út 'e bocht de d ontbreekt
  • Hij dy 't de Martinitoren fan Franeker siet, is in een kear bliid. 't staat foar dat, hier brúkt as stòpwoardsje om un open klank ôf te slúten. Maar de 't wurdt ok faak brúkt na dêr en wêr (as bijwoard, nyt as fragend foornaamwoord) foar un klinker of un gelúdsmetklinker (b, d, g, j, l, m, n, r, w) Wêr 't ik ok kom, ik nim altyd un stukje Franeker met.
    Ut gaat hier om un stòpwoardsje, dus dy 't kin je ok rustug furtlate.
  • Franekers su 't mut Ok hier ut ôfslúten fan un open klank. Maar der is mear. Hier is un heel woard en un stuk van een ander woard furtlaten. su 't is folút su as ut.
De Hòllanners binne nyt su consequent bij ut toepassen fan un apostròf bij de lidwoarden het en een.

  • Na 't eten mocht het kind nog even spelen. (De 't staat lòs fan ut foargaande woard.)
  • Zo'n bui hebben we niet earder gehad. (De 'n sit der an fast.)

Franekers skrive in dit gefal alles los:

  • Na 't eten mocht het kyn nog even speule.
  • Su 'n bui hewwe we niet earder had.


Nou hewwe wij ok nòg de 'e

  • Ut geld leit op 'e straat.

Sommigen skrive 'e en 't fast an ut woard derfoar. 
Hest' ok bij ut feest weest? 

Disse Franeker/Frise konstruksy is foar taalsneupers un útdaging. 
Maar ut is út te lêgen: 
Folút is ut Hest dou. Dat wurdde Hestou
Nou ja, dan kin dy ou ok wel furt: Hest'

Typisch Franekers/Frys? Ja seker! 
Hoe sú un Hollanner dij ankike at st' seist: 
Heb ook bij het feest geweest? 
of skriifst: 
Heb' ook bij het feest geweest?
In ut Franekers kin disse konstruksy dus wel.

We hewwe en we binne weest.

Bij ut laatste foarbeeld komt nog un ding wêr 't un Hòllanner raar fan opkykt: 
Heb geweest? Nee toch, sil hij sêge. 't Is toch Ben geweest?
Maar Franekers en Frizen bruke hewwe en weze met evenfeul gemak in kombinasy met weest
Ik bin/hew un dagje naar Amsterdam weest mag beide.


Dus at je letters furt late, laat dan sien wêr 't je met bezig binne!

Brúk de apostrof!

Ik hoar jim fragen: Mag ik dan ok fu't skrive? Of skof'ke?
Jim mutte ut foaral self wete, Maar ik geef de foarkeur an furt en skoftke of, beter nog, skoftsje. En dan sêg ik fut en skofke.

maandag 24 november 2014

(17) Meensen, mînsen, wat un mênsen

Su feul meensen/mînsen/mênsen, su feul sinnen

De lange i (de i fan sik, maar dan lang útsproken) in mîns wurd in ut Franekers faak skreven as ee (meens).
Maar der binne ok Franekers dy mêns sêge.

Nou kinne je der om knokke wy der gelyk het, maar su komme je der nyt út.

In ut Woardeboek fan ut Leewarders staat dat je alle dry de spellingswizen bruke magge. Dêr hewwe se kenneluk ut selfde probleem. Hun oplossing toant wiishyd.

Omdat meens/mîns/mêns deur Franekers op dry ferskillende manieren útsproken wurdt
lykt ut mij ok foar ut Franekers ut beste om de dry spellingswizen gewoan te accepteren.

Persoanluk hou ik ut op mîns en mînsen en dan ok temînsten. maar gelukkig hoeft nyt een um dêr wat fan an te trekken.

maandag 17 november 2014

(16) Even op 'e kleintsjes/kleintsys lette

FERKLEINWOARDEN IN UT FRANEKERS

Foar ut maken fan ferkleinwoarden binne nyt su eenfoudug eenduduge regels te finen.
Hollanners hewwe ut maar makkeluk. Dy hoeve der allenug maar -je, -tje, -pje of -ie achter te setten en klaar binne se.
Maar at je wat systematys an ut werk gane met ut Franekers, kom je toch wel un heel eind.
Su hew ik woarden socht dy 't allegaar op un andere medeklinker einduge:

handsje/handsy, hofke, brochje, brugje, takje, holtsje/holtsy, woaninkje, mantsje/mantsy, dopke, deurke/deurtsy, leske, rytsje/rytsy, kistje/kistsy, duwke/duwtsy/douke/doutsje/doutsy

Hierút kinne je ôfleide dat:




  1. -je komt achter woarden dy einduge met un g-klank(-ch en g), en dy einduge op un -k Hier bruke je over ut algemeen geen y as ferkleinútgang. Seker nyt bij woarden dy einduge op un -k en woarden wêrbij de -ng in -nk ferandert. 
    brochje, brugje, takje, woaninkje

    Makkeluk te maken fouten: tochje, bochje en berichje. Disse hewwe as stam tocht, bocht, bericht en hore dus thús in de folgende groep.
  2. -sje komt achter woarden dy einduge met un t-klank: (d en t) Hier kinne je ok -sy brúke, mar nyt as ut woard op cht eindugt. handsje/handsy, rytsje/rytsy, kistsje/kistsy, poartsje/poartsy, tochtsje, bochtsje, berichtsje.
    In 'e spreektaal wurdt de t faak furtlaten. Sêg mar: kisje/kissy, feesje/feesy, tochje/tochy, bochje/bochy en berichje/berichy (su as ok in ut Frys en ut Hollâns). In 'e skriiftaal houe we ôns gewoan an de spellingslogika.
  3. -tsje komt achter woarden dy einduge op un -n, un -l en achter alle woarden dy op un klinker eindige. -tsy kin hier ok. 
    holtsje/holtsy, mantsje/mantsy, extraatsje/extraatsy, sneetsje/sneetsy, strôike/strôitsy, flôike/flôitsy, tútsje/tútsy, truitsje/truitsy, toutsje/toutsy, reutsje/reutsy, roetsje/roetsy, rijtsje/rijtsy, moeketsje/moeketsy, paketsje/paketsy, beppetsje/beppetsy
    (ok bepke, mar dy hoart hieronder thús), eitsje/eitsy (ok eike, sien hieronder)
  4. -ke komt achter woarden dy einduge op un -b, un -f, un m, un -p, un -r, un -s en un -w Hier kinne je geen -(k)y brúke hofke, dúmke, dopke, deurke, fensterke, leske, duwke, slabke, bepke.
    Woarden dy op un ij òf ei einduge, kinne suwel bij groep 3 as in disse groep hore: eike, wijke (metalen rinkje), bleike (fissoart), eardbeike
  5. Woarden op -etsje kinne we nyt, behalve at un woard op un -e eindugt (sien 3).
    Wij hewwe
    bontsjes (nyt bonnetsjes), tontsjes (nyt tonnetsjes), kantsjes nyt kannetsjes), mantsje (nyt mannetsjes), dinkjes (nyt dingetsjes), rinkjes (nyt ringetsjes), popkes (nyt poppetsje),  lamke (nyt lammetsje ), slabke (nyt slabbetsje), ens.

Aparte gefallen:
Dou of duw
Beide selfstannuge naamwoarden wurde, naar myn idee, brúkt in ut Franekers foar ut selfde


Ferkleinwoard fan dou: doutsje/doutsy
Ferkleinwoard fan duw: duwke, maar ok duwtsje.
Waarskynluk komt dat laatste deur overname fan doutsje.


Su wurdt der ok wel douke seid en dat komt dan weer deur duwke.

Skoftsje/skofke
Beide ferkleinwoarden fan skoft komme foar.
Ut eertste is de officiële ôfleiding (katogory 2). Ut tweede komt deurdat je de t furtlate in kategory 4.
Omdat ut hier nyt om un simpele furtlating van de t gaat (su as in bochtsje > bochje) maar om un ferfanging fan medeklinkers, mut hier de skriifwize wel anpast wurde: skofke mag dus.


Bitsje/bitsy
Krek as in ut Hollâns bestaan disse woarden allenug in 'e ferkleinde form

zondag 16 november 2014

(15) Ien, gien, liene... Siene jou der un been in?

Is ut een of ien, geen, gien of gyn, lene of liene?

Der binne lui dy't ut Hollânse geen in ut Franekers as geen útspreke en skrive. 
Anderen sêge en skrive gien (met broken ie-klank of gyn (met korte y-klank).

Over de ee foar de n wordt nogal ferskillend docht.
Folgens ut Leewarder Woardeboek magge je in un hús fan steen, maar ok fan stien woane. Dat ferandert niks an ut hús. Maar in samenstellingen is ut steen (steenachtig, steenhouwerij, steenkoal, steenkoud en... steenpúst) 

Su is ut met Franekers ok.
Sommigen sêge Ik lien un fyts, mar even su froluk hewwe se un hypotheeklening.

Ik hew ut idee dat de ie-meensen aardig infecteard binne deur de Harlingers.

Ik sil der ferder geen drukte om make, maar hou ut liver wat simpel.

De Stienen Man staat foar mij in Harlingen en ik woan in un stenen hús met een skoarsteen en met leende centen.

We lope alleen met ônze benen en sette ut ene been foar ut andere.
En toch nyt allien met ônze bienen en sette we ut iene bien foar ut andere?

Of trap ik nou meensen op 'e toanen?

(14) Wat losse eindsjes en nog wat bij mekaar.

Un, een, 'n. Ut, 't. Dij, dy, dyn. Hij, y. Sij se, su. Je, ju. At, as, Mar en an, Kistje, kissy.


Even un paar dingen op un rijtsje.

Sommige binne nij, andere binne al us tussen neus en lippen an 'e òrde weest.

Un, 'n en een

  • Un: lidwoard (NL: een)
  • 'n: ferkòrte skriifwize fan un. In wat òffisjelere stukjes selden brúkt.
  • een: telwoard Fb: Der is der maar een echte Watertoren. (Accenten hoeve nyt. Wij hewwe un/een, Hòllanners een, één)
  • een (NL: iemand) Fb: Is der een dy 't weet òf je nou makkelik of makkeluk skrive mutte?

Ut en 't
  • Ut: lidwoard, (NL: het)
  • 't: ferkòrte skriifwize fan ut. In wat òffisjelere stukjes selden brúkt
  • 't: tussenwerpsel om de overgang tussen twee woarden soepeler klinke te laten. Meestal tussen twee klinkers of un klinker en un klankhewwende metklinker Fb: Hij dy 't un boat het, het ok ut werk der fan. Wêr is ut plak wêr 't geen Franeker ut langer as un dag úthout? Disse "'t" is werom te foeren op ut woardsje "dat". Soms hore je ut nòg wel us: Wêr dat der geen weensen binne, is de fut der út.

Dou, -stou, Dij, dy en dyn

  • Dou/...stou: Persoanluk foarnaamwoard (NL: jij/je). Na een werkwoard faak ferbonnen met ut werkwoord: Hest dou... wurdt dan Hestou ut Stadhús wel us goëd bekeken? Faak wurdt de ou ok nòg furt laten. Hest' ut Stadhús wel us goëd bekeken? 
  • Dij/dy: Persoanluk foornaamwoord (Holl.: jou/je). Krek as in ut NL kinne je beide bruke.
  • Dyn: besitteluk foornaamwoord. At dyn haar maar goëd sit, ju.

Hij, y en er
  • Hij/y/er: Persoanluk foarnaamwoard (NL: hij/ie). Alle dry kinne je bruke, maar in wat òffisjelere stukjes skrive je selden y òf er.

Sij, se en su

  • Sij/Se: Persoanluk foarnaamwoard. (NL: zij/ze). Krek as in ut NL kinne je beide bruke.
  • Su: Bijwoard (NL: zo)

Jou, je en ju
  •  Jou/je: Persoanluk foarnaamwoard (NL: u). Je kinne je beide bruke, maar in wat offisjelere stukjes skrive je selden "je". In 'e spreektaal wurdt mear en mear ut Nederlânse "u" brúkt. 
  • Je: Persoanluk foarnaamwoard (NL: men). 
     Let op: men is enkelfoud Men heeft er geen idee van...., je is mearfoud Je hewwe der geen benul fan.... 
  • Ju: tussenwerpsel. (NL: joh). Fb: Doën even normaal ju!
    In ut Hollânse "joh" het de "h" un funksy: Hij foarkomt dat je de o as oo útspreke. In "juh" is dy h overboadig.


At, as en 't


  •  At: foegwoard. (NL: als in de betekenis fan wanneer, indien, als, zoalsAt je maar wete dat..., Ik sú nyt wete wat ik doën moest, at...,  
  • As: selfstannig naamwoard (NL: as)
  • As: foegwoard. (Holl.: als - in fergelikingen). In un fergeliking wurdde oarspronkelik allenug maar as brúkt en nyt dan. Hij is even groat as syn fader. (Hij is even groot als zijn vader.) Hij is groater as syn moeke. (Hij is groter dan zijn moeder.) Dit tòt ergernis fan skoalmeesters omdat de Franeker kynders ut ok su in ut Nederlâns toepasse.
    Ferder nòg in samenstelling met su
    Su as ik al earder sei..., Su' as jim sien kinne... Franeker su as ut mut. ("Samenknepen" tot: Franekers su't mut)


Der binne op 't heden Franekers dy de Hollânse moade toepasse. Hij is groater dan syn moeke. Dat hout geeneen teugen. Ok ut Franekers ontwikkelt um.


Mar/maar an/aan 

Der binne fan dy woarden dy nyt helendal suver op 'e graad binne. 

mar/maar en an binne der su mar even un paar. De klank sit su 'n bitsy tussen de a en de aa in. At je gewoan flòt prate klinkt ut suver as un a, máár lêg der ok mar even de klemtoan op en ut wurdt ut al gau aa. "We komme met un antal van 8 mînsen, máár at der ok mar un paar siek binne, wurdt dit áántal fanself minder."
De aksentsjes op maar en aantal binne overbodig, maar hew ik der even foar de dudelukhyd op setten.



Kistsje* en kissy


Kistsje/kissy: selfstanniug naamwoard (Holl.: kistje/kissie). Krek as in ut Hollâns kin je beide bruke. Toch binne "kistje" en "kissy" lykweardiger an mekaar dan kistje en kissie. Ut Hollânse kissie sille je nyt faak in officiële stukken teugenkomme. Kissy in ut Franekers mut kinne.

* Wêrom kistsje en nyt kisje?

Kist(e) is ut stamwoord. Je ferkleine de betekenis deur der "-sje" achter te setten. At je ut útspreke, hore je de "t" hast nyt eens. Maar dêrom skrive je um nog wel. Krekt as in ut Frys en ut Hollâns.

woensdag 12 november 2014

(13) Ut Franekers is furrukkuluk, û, ferukkeluk.

DE U IN ACHTERFOEGSELS -LUK EN -UG

Je hewwe Hollânse woarden wêrbij de regel geldt: "Wat je siene is nog nyt wat je krije."
Dat binne onder andere woarden dy 't einduge op -lijk (moeilijk, dadelijk, hopelijk) en woarden dy -ig op ut eind hewwe (nodig, aardig, gezapig).
In ut Genoatskap tot Behoud fan ut Franekers is der lang en breed over discussieard of (ge-)makkelijk in ut Franekers nou as makkelik (su as in ut Frys) skreven wurdt of as makkeluk.
De keuze is úteindeluk op makkeluk fallen.
Foar de útspraak komt der nog un extra k bij in makkelukker.
Dêr op anslutend wurdt ut Hollânse machtig dan ok machtug en machtiger wurdt machtugger.

Let der wel op dat we ut hier allenug over de útgangen -lijk/-luk en -ig/-ug hewwe (moeiluk, daluk(s)(en), hopeluk, noadug, aardug, gesapug).
Dus nou nyt daluks overdive met "hopuluk" en "gusapug"
Ut Franekers is dus nyt furrukkuluk (ut woard is leend fan Remco Campert syn boek Het Leven is vurrukkeluk) maar:

Ut Franekers is ferukkeluk!

zondag 5 oktober 2014

(12) Fan hewwen en houen en heffen en sjouen

Hewwe en heffe in ut Franekers

Ut Franeker "hewwe" is un prachtig foarbeeld fan fermenging fan Frys en Hollâns.
"Hewwe" (Franekers) "hawwe" (Frys) en "hebben" (Hollâns) hewwe as grônform ut Oud-Germaanse "habbe" (Fergelyk "haben" in ut Dúts).
An "hewwe" kin je prachtig sien hoe 't hier Hollâns en Frysk fermongen binne.

De struktuur fan ut woard komt út ut Frys, de klank út ut Hollâns.

Un soat Franekers hewwe ut over "ik hef". Maar dat betekent eigenlik: "ik til op".

Kyk, ut sit su:
"Hewwe" is ut hele werkwoard. De stam fine je bij alle werkwoarden in ut Franekers (en ut Frys) deur de laatste "e" weg te laten.
Houe we "heww" over. Die laatste "w" kin ok wel furt. Dat doëne we ok bij "stappe" ("Ik stap").
Dus wurdt ut "Ik hew

Dat kin dan nyt sumar "Ik hef" wurde.
Frizen make ok nyt fan "Ik haw" "Ik haf"
Hollâners make fan "Ik Heb" ok nyt "Ik hep"

"Ik hef" komt van "heffe" ( = optille)
Ut ferskil wurdt ok dudelik in de folgende sinnen:
"Dêr hew ik (hè'k) sumar even 50 kilo."
en
"Dêr hef ik sumar even 50 kilo." 

"Ik hew" mag ok skreven wurde as "ik hè" (Dink om ut weromstreepke of accent grave). 
Dat doën Frizen ok: "ik haw", "ik ha".
Maar dus nyt: "ik hef".

Ut komplete rijtsje:

ik hew/hè 
dou hest 
hij, y, sij, se, ut het
wij, we hewwe/hè 
jim, jou*, je** hewwe/hè 
sij, se hewwe/hè 

* jou = u (in Hollâns enkelfoud, in Franekers en Frys mearfoud)
** je = men (in Hollâns enkelfoud, in Franekers en Frys mearfoud)

At je nou heel lui binne, dan skrive je overal "hè", behalve in "dou hest" en "hij het".

Niks mis met, maar de lezer het wel daliks un idee fan de persoan dy't su skriift ;-)

maandag 1 september 2014

(11) Hew ik un computer of un kompjoeter? Un centrifuge of un sentrifuuzje? Staat myn auto in 'e garage of in 'e garaazje?


*** LEENWOARDEN IN UT FRANEKERS ***




Echte leenwoarden.

Een leenwoard is un woard dat út un andere taal komt as je eigen.

Der binne nogal un soadsje. Ik noem: airbag, design, feedback, intensive care, like, match, meeting, multiple choice, sale, sixpack, talk show, autoritair, au pair, bourgeoisie, bric à brac, coulance, coup, couturier, creche, soiree ensf.
Foar de meeste fan sukke worden binne der wel gewoane Franeker woarden (sinonimen), maar soms wille je wel us su'n woard brúke, bijfoarbeeld foar de ôfwisseling in un sin as "Hij strukelde over un stoeptegel in ut trottoir foar ut Stadhús."

Nou kinne je sukke woarden wel ferbastere in ut Franekers, maar dan krije je dit soarte fan konstruksys: êrbek, dizaain, fiidbek, intensyf, kêr, laaike, mets(j), miting, multipel tsjois, seel, sikspek, tôksjo, otoritêr, o pêr, boerzwasy, brikebrak, koelânse, koep, koeturjee, sjapo, kres(j), swaree, ensf.

Dêr gane je nou ok nyt daluks fan út je dak.

Late we ut simpel houe. At Frizen ut andurve om un eigen spelling te bruken, kinne wij ut seker ok.

Dus tena even ut Frise woardeboek derbij of de website
http://www.praatmarfrysk.nl/watwurdit/

en je wete hoe 't ut mut.

Je kinne fanself ok un fertaling of sinonym bruke.

woensdag 16 april 2014

(10) Dat dou-t en stou-t en je-t en jou-t maar...

Toen ik nog maar un klein fentsje was, waren der kennissen bij myn ouders om un kopke thee. Ut kwam su te praat dat ut maar wat raar was dat  de melkboer, an 'e deur kwam en froeg: "Hoefeul liter supe mutte jou fandaag hewwe?". Einliks fonnen se dat onfatsoenlik. Kon hij nyt gewoan frage: "Hoefeul liter supe mut ú fandaag hewwe?".
De meensen hadden nyt deur dat Tichelaar de fatsoenlikhyd self was met syn "jou".
Want "jou" of "je" is ut Franekers foar "u". At je naar ut Frys kike dan is ut helemaal helder: "Hoefolle sûpe moatte jo ha?" Geen Frise frou of man dy't der raar fan opkykt. Of ut nou un burgemeester, dominee, notaris of dokter is; fan "jo" krijt nyt een Fries de kribels.

Toch sille der un soat Franekers weze dy' foar de sekerhyd maar "ú" sêge en su ferdwynt der toch weer un stukje "typisch stads".

"Je" hoart bij "jou". "Jou (of je) hewwe je (of jou) trui ferkeerd om an."
"Dyn" hoart bij "dou". "Dou must even dyn haar in ut fatsoen bringe."
"Je" wurdt ok brúkt foar ut Hollânse "men".
"Je wurde der nyt wizer fan at je allenig maar achter je computer sitte."
Bij "dou" hoart ok "stou".
"Dou" komt fóár un werkwoard: "Dou hest fandaag seker de bokkeprúk op."
"Stou" komt der achter, maar wurdt met ut werkwoard samentrokken: "Hestou dyn bordsje leeg eten?"
En as Franekers ut útspreke wurdt ut: "Hestyn bodsie leeg eten?" En su mut dat ok. Wij binne ommers artiesten in ut furtlaten! 
Maar skrive, dat is dus andere koek.
Dat komt allegaar omdat het werkwoard bij "dou" altiid op "st" einigt. Oarspronkelik het ut weest: "Hest dou dyn bordsje leeg eten?". Maar nyt een dy't ut meer su skriift, laat staan útspreekt. Wat dat angaat folge we hier ut Frys.

maandag 31 maart 2014

(9) Aksentdakjes

AKSENTDAKJES IN UT FRANEKERS
Gôjn, nou't jou ut sêge... Wat lêge dêr un soat Hollâners foar de brûge.
De lange ò, de lange è, de lange à, de lange ù en de lange i. Allenug de (Stads-)Frizen hewwe ut foarrecht fan ut gebrúk fan disse bisondere klanken. Un Hollâner krijt ut nyt út syn môn. Ja, na veul oefenen en un paar slukjes... Dan wil ut nog wel us lukke.
Oh ja, "Wat ligt dat kind te blèren.". Dat komt in de buurt fan "Must dat kyn even delbêde."
Dus lui, wees der wiis met en hou de dakjes (accent circonflexe in "suver Nederlâns") in ere.
Want dy dakjes bruke wij Franekers konsekwent om sukke lange klanken te skriven.

Bij ut ferlengen fan dit soart woarden ontstaat un korte klank en krije je dus:
lân - lannen (dus ok: hân - hannen)
bêd - bedden (dus ok: sêg - segge)
hôn - honnen (dus ok: fôn - fonnen)
brûg(e) - bruggen

De lange ì as klank komt allenug foar in un sloaten lettergreep foar un -n-
mîns
wInst
temînsten

Feul Franekers hore hier un ee en skrive:
meens
weenst
temeensten

Beide skriifwizen binne legitym.

(8) Och heden buurman, we krije toch geen gedonder om dy g of ch?

G of CH? Goeie fraag

We kinne ut nyt genoeg herhale:
Ut Franekers is un soadsje ongeregeld fan Frys en Hollâns deur mekaar.
Je wurde der soms horendol fan, maar we rêde ôns der goëd met.

Maar met dy g en ch is ut echt un rommeltsje.
Dêrom doën ik hieronder un poging om der wat helderhyd over te krijen.  

Frizen binne un stuk konsekwenter as de Hòllâners as ut om de "g" of de "ch" gaat. De Hòllâners doën maar wat: de ene kear nòg en de andere kear nòch. Om fan “ligt” of “licht” of "recht" en "legt" maar helendal nyt te spreken.
Je suden sêge: Kies dan maar foar de Frise spellingsregels.
Maar soms wil dat ok nyt echt in ut Franekers.
Frizen hewwe wel us last fan un "mich" maar op boereplaatsen stikt ut fan 'e "miggen". En at ut maar un kleine is, is ut wear un "michje". Hier wurde je toch ok nyt bliid fan?

Late we de folgende regels ôfspreke. At je 't een kear deur hewwe, dan is ut ok nog us makkeluk te onthouen:
  1. Foar un t komt altiid ch  
    acht, licht, lucht, kòcht  
    Dus ok: dochter, fluchte, oprichter, ferdachte.  
    Ok in ferkleinwoarden bliift de ch. Ok at je de t weglate: bericht > berich(t)je
  2. At je un werkwoard in 'e ferleden tiid sette en der komt un t achter: ok ch.  
    ik lach (lachte), ik kuch (kuchte)  
    Komt der in 'e ferleden tiid un d achter, dan wurdt ut, ok foar un t: g  
    hij saagt (saagde), hij gedoogt (gedoogde), hij miigt (miigde).
  3. Selfstannuge naamwoarden, bijfoeglike naamwoarden of bijwoarden dy 't ferwant binne an werkwoarden út 2: ok ch  
    Hij het un lach as un skeepstoeter. Hij is fandaag wat kucherug.
  4. Dan binne der nog un paar aparte woarden met ch op ut eind: òch, ach, tòch, nòch (ut een noch ut ander)
  5. Ferders allenug maar g of gg. g
    gewoan, frage, flagge, gelukkug, gaòs, gemikus

zaterdag 22 maart 2014

(7) Dus ik wú maar sêge, buer, un mús in'e hús is altiid beter as un lús in ut krús

At ik ut over disse site hew, dan bedoel ik: *-Friends of Frjentsjer-*
Dêr wú ik ut nou even over hewwe. Nyt over dy mús en dy lús, maar over de u en de ú.

DE U
De u as in "mut", "un", "su", "ju", "um" en "geluk". Ok an ut ein fan un woard klinkt un u as u.
"Aa ju", hoeve je dus nyt, su 't je nòg al us sien, te skriven as "Aah juh".
Soms wurdt de u fan ju ok wel lang útsproken.
Om dat an te geven, skrive je dan jû. 
DE Ú
De uu su as útsproken in de Nederlânse woarden "kaduuk", "ridicuul" en "posthuum", wurdt kort útsproken. Ok in ôns taaltsje. En dy skrive je in ut Franekers, krek as in ut Frys, as ú (met een streepke dus): kadúk, ridikúl, en postúm.
An ut ein fan un woard skrive je un ú. Su kinne je ut ferskil leze tussen "su" en "sú". Foarbeeld: "Ut sú su mar kinne."
Je skrive één "u" sonder aksent op ut ein fan een lettergreep ín een woard. Dus "strune", "dure", "tunen".
DE UE
Foar de r wurdt de uu lang; ok in ut Nederlâns: "duur", "vuur", "kuur".
In ut Franekers hore je un kleine e foar de -r: un broken u. Dan skrive je: "duer", "fuer", "kuer".
Dy broken ue sit ok in nuert (nuver) en nuet (tam, mak)
DE Ú IN'T PLAK FAN'E UI
De Nederlânse ui wurdt in ut Franekers meestal un korte ú su as in "hús", "tún", "rún", "krús" en "hij súpt of 't er útdroogd is".
Soms bliift de ui gewoan un ui. "Siest de bui al hangen?" "Hij het de guit te pakken." "Sille we noch un blokje om kuiere?" "Der binne fan dy lui dy...."
Tammo Feenstra gaf de earste anset tot de folgende spellingsregels foar de ui
Toen hew ik 50 Nederlânse woarden met un ui onder mekaar setten, met dêrachter de Frise fertaling en dêrachter de Franeker fertaling en kwam ongefear tot ut selfde resultaat as dat fan Tammo.
Dat hew ik samenfat en doopt as Tammo's Sipel.

1. ui wurdt ú in alle woarden dy 't in ut Frys op dat plak un ú of û of o
druif, drúf, drúf
duik, dûk, dúk
duim, tom(me), dúm
2. woarden dy in ut Frys un ui hewwe, houe in ut Franekers ok un ui.
brui, brui, brui
fluit, fluit, fluit
guit, guit, guit
kuieren, kuiere, kuiere
3. woarden dy in ut Nederlâns einduge op ui einduge in ut Franekers op un ui
lui, lju, lui
pui, ?, pui
rui, ferfearjen, rui
4. overuge woarden (woarden dy in ut Frys geen ú, û, o, of ui hewwe, sien ok rui en lui) en wêr 't in ut Frys geen ferwante fertaling foar is, houe in ut Franekers de ui.
bruid, breid, bruid
muil, bek, muil
vuil, smargens, fuil
wuiven, swaaie, wuive
kluit, ?, kluit (de kluit bedondere)
beschuit, (twi)bak, beskuit

woensdag 19 maart 2014

(6) Goëdens

Typisch Franekers?:

In een fan myn forige stukjes (nr 4) hew ik mij nogal opwonden over de infloëd fan ut Harlingers (en ut Leewarders) op ut Franekers.
Ik skreef toen:
"Der binne in Franeker goëdens dy't op syn Harlingers "oek" sêge. Maar echte Franekers sêge "ok"!"

Nou is neffens mij "goëdens" (útspraak faak: "goëns") un typisch Franekers (of Stadsfrys) woard, wêr't geen echt Nederlânse fertaling foar is.
Of toch? Wy helpt mij?
"Mensen", "lieden" of "lui" telle nyt, omdat dêr ok wel goeie Franeker woarden foar binne: "minsen", "lieden" of "lui".

De goëde fertaling blykt te wezen: sommigen.

dinsdag 18 maart 2014

(5) op/over en in/deur

Der skiet mij un freemde fraag in't sin:

Wêrom binne je op de Voorstraat en in de Dijkstraat?
en
Wêrom lope je over de Dam en deur de Vijverstraat?

Met hulp fan een stel Franekers op Friends of Frjentsjer bin ik der achter kommen.

Je binne op'e Voorstraat omdat dy breed is omdat je praktys stilstane.
Je binne in'e Dijkstraat omdat dy smal is en omdat je praktys stilstane.
Je lope over de Bredeplaats omdat ut dêr breed is en je bewege.
Je lope deur de Vijverstraat omdat dy smal is en je bewege.

Maar:
Sudra der water in 'e buurt dan lope je der nyt deur (normale mînsen doën dat tenmînsten nyt) of over (tensij der un brug brúkt wurdt), maar op.
Je lope dus op de Zuider- en Turfkade, op ut Noord, op de Ypeysingel, op de Spaarbankstraat.
Met dank an Klaas Wagenaar.

Met de Bolwerken is ut wat anders: dêr lope je krekt su makkeluk op as over.

Noch sun fraag naar anleiding fan de earste sin:

Wat is ut ferskil tussen: "skite" en "skiete"?
(Hollanders hewwe de geen benul fan wêr ut over gaat; dy hore ut ferskil nyt eens...)

vrijdag 14 maart 2014

(4) Ut raadsel fan'e ferdwenen letters en die ferhipte slupende infloëd fan ut Harlingers

Su sêge je ut in ut Franekers:
'R bin' in Franeker goe'ns dy't op syn Hallinges oek sêge. Mar echte Franekes sêge ok!

En je skrive:
Der binne in Franeker goëdens dy't op syn Harlingers oek sêge. Maar echte Franekers sêge ok!

Búfr, weet búfr ok de kòste weg naar ut Sprondsje?
Buurfou, weet buurfrou ok de kòrtste weg naar ut Spoarrondsje?
(Spoarrondsje/Spoarsingel: A.M. van Schurmansingel + Stationsweg)

Kampioenen
Franekers binne kampioen in ut furt (sêg maar: fut) laten van letters en ut lyfste de r, de t en de d, maar ok wel andere.
Klaas Miedema skreef over syn ontdekkingstòcht (sêg maar: ondekkingstòcht) in ut Geuzengat (sêg maar Geuzegat; je sêge, en skrive selfs, ok Walegat):
de enige gang die‘k vonnen he wa de uutgang.
Un prachtig foarbeeld fan furtlaten in'e spreektaal.
At je ut skrive moesten, dan wurdde (sêg maar: wudde of wurre) ut:
de enige gang dy't ik fonnen hew was de útgang.

Geen watsys an't begin
An't begin fan un woard en fan un lettergreep wurdt selden un v brúkt. Ok geen z. Feul te soft. Dus fonnen, ferkeard, foar, self, see, saken, fersekering, fersorging, opsoeke.

Kin't skele ju
Ik hew ut hier al earder skreven:
Elkeneen skriift su't er dinkt dat ut mut. En elkeneen begrypt mekaar. Dus geen probleem; mooi houe su.
Dat is ok ut mooie fan disse site. Nyt dinke: skriif ik ut wel goed? Maar gewoan dyn eigen Franekers bruke.
Met disse stukjes set ik wat puntsjes op'e i. Pik der wat fan op... of nyt.
Kin't skele ju. At we ut Franekers maar levend houe.

Maar geen Harlingers!
At ut maar nyt half Harlingers is. ;-).
Want echte Franekers hewwe "soanen". Harlingers hewwe "seunen".
"Seun" bruke je in ut Franekers at je de naam fan un jonge nyt kinne of at ut je soan just nyt is: Hé seun, wat mutst (sêg maar: must) dêr in myn appelboom?
En echte Franekers "kenne" en "kanne" nyt. Se "kinne" alleen maar.
En se "salle" ok nyt. Se "sille".

Dinkst derom?